11 Şubat 1977
M. Metin Kaplan’ın henüz yirmi üç yaşında Bursa’da üniversite öğrencisi iken, tutuklu bulunduğu sırada, arka sayfasını tamamen “Ülkü Ocakları Sayfası” adı altında ülkücü yazarlara tahsis eden milliyetçi bir gazetede, 6.2.1977 – 15.2.1977 tarihleri arasında on gün süreyle yayınlanan, “Kapitalizm” başlıklı iktisadî araştırma – inceleme yazı dizisinin altıncı bölümü.
- 6 -
Buradaki ilk büyük sigorta şirketlerinin kuruluşu, ancak, yüzyıl sonlarına rastlamaktadır.
Esasen, kapitalizmin XVIII. yüzyıldaki yayılışını sıhhatli bir şekilde anlayabilmek için sadece büyük sınaî ve ticarî merkezleri dikkate almak yetmez. İkinci derecede şehirlerde, sermaye miktarı henüz azdır ve para tedavülünde aktif değildir. Küçük şehirlerdeki sermaye azlığı ziraî ilerlemelerdeki yavaşlığın temel sebeplerinden biridir.
Bundan önce, ticarî kapitalizmin oynadığı esaslı rolü aydınlatmış bulunuyoruz. Şimdi de sınaî kapitalizmin kaynaklarını kısaca tesbit etmeye çalışalım.
XVII. yüzyılın ikinci yarısında İngiltere’de ve biraz sonra Fransa’da ve hemen her yerde vukubulduğu görülen sinaî istihaleye, ticarî güçlerin hamlesi imkân vermiştir.
Büyük deniz ticareti ile önce İngiltere zenginleşmiştir. O, komisyon ticaretinin zenginleştirdiği Hollanda’yı misâl almıştır.
Fransa, XVII. ve XVIII. yüzyılda inşa ettiği yol şebekesiyle, bütün ülkenin ekonomik faaliyetinin değişmesine yardımcı olmuştur. İngiltere’de, sınaî ihtilâlin ani olarak makineleşmenin sanayie ithali ile büyük sanayinin kuruluşu hükümetin eseri olmuştur.
Fakat, unutmamak gerekir ki, bizatihi sanayii de, büyük ölçüde sermaye birikimine yardımcı olmuştur. Meselâ, İngiltere’de, ülkenin büyük bir deniz gücü haline gelmesine sebep olan ihracat hareketini, yünlü kumaş sanayii tahrik etmiştir.
Ekonomik tekamülün en ileri olduğu ülkelerde bile XIX. yüzyılda kapitalist organizasyonun hakim olduğunu sanmak bir hatadır.
İngiltere’de coğrafi ihtisaslaşma henüz tekamülünü tamamlamamıştır. İhracat nisbeten zayıftır, sermayeyi ve işi temsil eden rakamlar büyük değildir.
Fakat, 1950’ye kadar olan dönemde, büyük sanayii, İngiltere’de gerçekten zafer kazanmıştır. Pamuklu imalâtında tekasüf ve makineleşme en büyük ilerlemeleri kaydeder, bu makineleşme ve tekasüf, bez sanayiine de girer ve istihsal azami nisbette artar
Makineleşme, maden sanayiinde de görülür ve randıman yükselir; fakat büyük sanayii her yerde zafere ulaşmış değildi; küçük eşya yapımında hâlâ küçük atölyelerden istifade ediliyordu.
Kapitalist tekasüfe gelince bu, çalışma konuları, sigorta, su, gaz, madenler, kanallar, limanlar ve demiryolları olan sayısız anonim şirket kuruluşları ile tezahür eder. Şirket halindeki bankalar karşısında hususi bankalar azalır.
Ancak, küçük zanaatlar hâlâ fazladır, buna rağmen, büyük sınaî kapitalizm daha şimdiden hakim bir rol oynamaktadır.
XIX. yüzyılın yarısında, Fransa’daki ekonomik tekâmül, İngiltere’dekine nazaran çok daha az işleyiş kaydetmişti. İhtilâlden hemen sonra, hukuk müesseseleri köklü bir değişiklik göstermiş, fakat ekonomik hayat eski rejimde olduğu gibi kalmıştı.
Maden sanayiinde, birkaç büyük imalâthane kurulmuş ise de hâlâ eski usuller yürürlüktedir.
Yün sanayii pek az tekasüf etmiş bir sanayii görünüşündedir. En büyük gelişmeler İngiltere’de olduğu gibi, pamuk sanayiinde de görülür. Bu gelişme, makineleşmenin dokuma işlerine kadar yaygınlaşmasiyle olur.
Yeni sınaî organizasyonun işaretlerinden biri, ziraî ev ekonomisinin yerini ziraatın almasıdır.
Fransa’nın mali ve ticari faaliyeti de, XIX. yüzyılın ilk yarısında oldukça fazla gelişmiştir.
Kredi ve banka organizasyonuna gelince, bunların gelişmesi hâlâ yavaştır. Fransa bankası başlıca kredi müessesesidir. Bunun dışında yeni yeni eyalet bankaları kurulmaktadır.
Demiryolu şirketlerinin kuruluşu ile tahrik edilen spekülasyonlar sayesinde borsanın daha bir faaliyet kazandığı gerçektir. Buna rağmen, mali kapitalizmi zafere ulaştıracak yola daha yeni koyunulmuştur.
Buna karşılık, bu yüzyılda, Orta Avrupa ülkeleri XIX. yüzyılın ilik yarısında, kapitalizmin hakimiyetine pek az tabi oldular.
Almanya’ya hâlâ eski ekonomi hakimdir. Küçük sanayii orada çok büyük bir yer işgali eder.
Büyük sanayii o kadar az gelişmiştir ki, buhar makinaları sayılıdır. Maden sanayiinde küçük tesislerden başkasına rastlanmaz. Cevher damarları bakımından çok zengin olmasına rağmen, taş kömürü ocaklarında faaliyet de çok azdır.
Almanya’da kapitalizmin zaferini sağlayacak olan sınaî değişiklikler hükümetlerin bilhassa Almanya’nın ekonomik bütünlüğünü sağlayan Prusya hükümetinin eseridir.
Son olarak, Polonya’nın bir kısmı hariç tutulursa, hemen tamamen ziraî bir memleket olan Rusya İmparatorluğunda da kapitalizmin pek az tesiri görülür, fakat büyük sanayii aşağı yukarı yok gibidir.
Aslında, kapitalizmin bir tesiri olmuşsa bile, bu, dış ticaretin terakkisinden ileri gelmektedir.
Güney Avrupa’ya gelince, bu ülkelerde, eski ekonomik rejim devam etmektedir ve bazı ufak istisnalar hariç tutulursa daha uzun süre devam edecektir.
Amerika Birleşik Devletlerinde elli yıldan beri harikûlade bir şekilde gelişen kapitalizm XIX. yüzyılın ilk yarısında henüz başlangıç dönemindedir.
Bu yüzyılda, Kuzey devletlerindeki büyük sanayii, hiç değilse dokuma imalâtında yerleşmeye başlar ve büyük tesisler çoğalır. Fakat, maden sanayii ile taş kömürü ocakları oldukça mütevazi teşebbüslerle işletilmektedir ve Birleşik Devletler, mâmûl eşya konusunda hâlâ Avrupa’ya tabidirler.
(DEVAMI VAR)
Yazarın tüm yazılarını okumak için tıklayınız.
