AHİLİK VE TASAVVUF
01 Ocak 1970
FÜTÜVVET NEDİR?
Fütüvvet kelimesi sözlükte; "1. Soy temizliği, 2. Mertlik, Gençlik, Yiğitlik, Delikanlılık, 3. Cömertlik, Elaçıklığı"(1) anlamlarına gelmektedir. Fütüvvet kurumunun kanunnâmeleri durumundaki fütüvvetnâmeler incelediğinde, bu kelimenin aslının Arapça olduğu ve "fetâ" kelimesinden türemiş bulunduğu görülür. "Fetâ" tekil bir kelime olup, "delikanlı, yiğit, eli açık, iyi huylu" anlamındadır. Çoğulu "fityan"dır(2).
Fetâ, fityan ve fütüvvet kelimeleri, Kur'an'da geçtiği anlamlarda kullanılmış, fetâ olan kişinin âyetlerde belirtilen özelliklere sahip olması gerektiği değerlendirilmiştir. Fütüvvetnâmeler, "fetâ" ile ilgili âyetlerle başlamaktadır(3).
Kur'an'da fetâ kelimesinin geçtiği âyetler incelendiğinde, kelimenin sözlük anlamlarının değişik ayetlerde kullanıldığını görülür. Fütüvvetle ilgili yazılmış ilk kitaplardan birisi olan Tuhfatü'l-Vasaya isimli fütüvvetnâmesinde Harputlu Nakkaş İlyas oğlu Ahmet, bu durumu şöyle açıklamaktadır:
"Ulu Tanrı, fetâları, fütüvvetle yedi yerde anmış ve her birini bir faziletle, bir yücelikle övmüştür. Bunlardan biri Yusuf sûresidir. Orada otuzuncu âyetten sonra Ulu Tanrı 'Şehirdeki kadınların bir bölüğü, Aziz'in karısı delikanlısına gidip gelmede dediler' buyurup fütüvveti temizlik ve çekinmekle övmüştür(4)."
Ayette Hz. Yusuf'un Allah'ın emirlerine uymayı hevâ ve hevesine tercih ettiği, kötülüğe yönelmediği, bu sebepten dolayı fetâ olmaya ve bu sıfatla anılmaya hak kazandığı anlatılmaktadır. Adı geçen fütüvvetnâmede fetâ kelimesinin "yiğitlik" anlamında da kullanıldığını belirten yazar, şu âyeti kanıt olarak göstermektedir:
"Hatırla ki, o vakit, o genç yiğitler mağaraya sığındılar da şöyle dediler: "Ey Rabbimiz! Bize, tarafından bir rahmet ihsan buyur ve işimizden bize bir başarı hazırla(5)."
Fetâ kelimesinin sözlük anlamlarının bütününü içeren bir başka âyet de Enbiyâ sûresinde geçmektedir. Hz. İbrahim'in; mert, yiğit, güzel huylu, gözü pek bir delikanlı olduğu ve putlara tapan müşriklere boyun eğmediği, onların putlarını kırdığı geniş bir şekilde açıklandıktan sonra, ayette şu ifade kullanılmaktadır:
"... Dediler ki bir fetâ duyduk, bunları (putları) kötülüyor, kendisine İbrahim deniyormuş(6)."
Fütüvvet kelimesinin sözlük anlamları, yukarıdaki ifadelerden de anlaşılacağı üzere tamamen Kur'an'dan alınmış ve bu şekilde kullanılmıştır.
Terim olarak fütüvvetten ilk bahsedenler, İslâm tasavvufunda "önder" olarak kabul edilen ilk sufîlerdir. Bunlar, fütüvveti tasavvuf hayatında bir makam olarak görmüşlerdir. Sadece "fütüvvet"i konu edinen ilk kitap olan "Tasavvufta Futüvvet" isimli eserinde Sülemî, fütüvveti Allah'a, Peygamber'e ve insanlara karşı bir davranış şekli kabul eder ve şöyle tanımlar:
"... fütüvvet: (Allah'ın) emirlerine uyma, güzel ibadet, her kötülüğü bırakma, zahiren ve batınen, gizli ve açık ahlâkın en güzeline sarılmadır(7)."
Tanımdan anlaşılacağı üzere; fütüvvet, bir davranış biçimi ve bir yaşam tarzı olarak algılanmaktadır. Fütüvvet, tasavvuf hayatında bir mertebe (rütbe, derece) ve güzel davranış şeklinde anlaşılmasından dolayıdır ki, kitlelere cazip gelmiştir. Dönemin bütün önder sufîleri fütüvveti, "iyi davranışlar toplamı" olarak değerlendirmişlerdir. Hattâ dönemin sufîleri, fütüvveti Hz. Adem'in özür dilemesi, Hz. Nuh'un sebatı, Hz. İbrahim'in vakârı, Hz. İsmâil'in doğruluğu, Hz. Musa' nın ihlâsı, Hz. Eyyub'un sabrı, Hz. Muhammed'in cömertliği, Hz. Ebû Bekir'in acıma duygusu, Hz. Ömer'in hamiyeti ve âdâbı, Hz. Osman'ın hayâsı ve Hz. Ali'nin bilgisi gibi özelliklerin bir araya gelmesi şeklinde anlarlar ve ancak bu sıfatların hepsine birden sahip olan insanın iyi davranışlarda bulunabileceğine inanırlardı(8).
Fütüvveti, tüm önder sufîlerin bu şekilde anladıkları ve kullandıkları diğer sağlam kaynaklardan da anlaşılmaktadır. Fütüvvet konusuna risalesinde geniş bir bölüm ayıran Kuşeyrî, büyük sufîlerin fütüvvet tanımlarını aktarmıştır. Risalede geçen tanımların bütünü, fütüvvetin yaşam biçimi olduğunu gözler önüne sermektedir. Bazı sufilerin fütüvvet konusundaki değerlendirmeleri şöyledir:
Fudayl b. İyaz: Fütüvvet, dostların kusurlarını hoş görmektir.
Ebû Bekir Verrak: Fetâ, düşmanı bulunmayan kimsedir.
Muhammed b. Ali Tirmizî: Fütüvvet, Rabbi için (onun rızasını kazanma gayesi ile) nefsine düşman olmaktır.
Cüneyd: Fütüvvet, fakirden nefret etmemek, zengine yaranmaya çalışmamaktır(9).
Bu tanımlardan da anlaşılacağı üzere fütüvvet, nefis temizliğine, yüksek ahlâka ve cömertliğe dayanan, başkasını kendi nefsine tercih etmek (altruism) şeklindeki ifadesini bulan bir yaşam biçimidir.
Fütüvvet kelimesinin, bu şekilde anlaşılması ve yorumlanması günümüz araştırmacıları tarafından da kabul edilmektedir. Ülgener; şunları yazmaktadır:
"Fütüvvet; el açıklığı, konukseverlik, yerine göre zulüm ve kahır görmüşlere sahib çıkma ve yolda gözünü budaktan esirgememe mânâsında bir cesaret ve yiğitlik karşılığı olarak kullanılmıştır(10)."
Oryantalistler C. Cahen ve Franz Taeschner de fütüvvet kelimesini aynı anlamlarda kullanmışlardır(11).
Fütüvvetin eş anlamlısı olarak ayyar (civan-mertlik) kelimesi kullanılmıştır. Bu kelime daha çok Farsça kitaplarda görülür. Civanmertlik (ayyarlık), aynen fütüvvet gibi çeşitli sıfatlara ve iyi davranışlara dayandırılmıştır. Civanmert, fetâda olduğu gibi, yürekli, eli açık, mert, gönül temizliği, iyi huylu, arkadaşını kendine tercih etme ve haksızlığa boyun eğmeme gibi özelliklere sahiptir. Sıralanan özelliklere sahip olmayanlar, civanmert olamazlar. Civanmertlik, tasavvuftaki fütüvvet anlayışı gibi diğergamlığa dayanan yaşayış biçimidir(12).
Farklı kültürler nedeniyle çeşitli isimler altında İslâm'ın yayıldığı bütün bölgelerde etkileri görülen fütüvvettin temel şartı: kişinin kendini değil başkalarını düşünmesi, insanların kusur ve eksikliklerini aramaması, nefsî duygularının esiri olmaması, mert, yiğit ve kerem sahibi olmasıdır. DİPNOTLAR
1. Develioğlu, F., "Osmanlıca-Türkçe Lûgat", Ankara, 1970.
2. Çağatay, N., "Ahîlik", Ankara, 1974, s.4
3. Sülemî, "Tasavvufta Fütüvvet", (Çev. S. Ateş), Ankara, 1977, s. 22-24
4. Gölpınarlı, A., "İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı", İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt 11, İstanbul, 1950, s.208
5. Kehf Suresi, Ayet: 10
6. Enbiya Suresi, Ayet: 60
7. Sülemî: a.g.e., 1977, s.24
8. Gölpınarlı, A.; a.g.e., s.7
9. Kuşeyrî, "Kuşeyrî Risalesi", (Çev. S. Uludağ) İstanbul, 1978, s.325
10. Ülgener, S., "İslâm, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlâkı", İstanbul, 1981, s.90
11. Taeschner, F., "İslâm Ortaçağında Futuvva", İ.Ü.İ.F.M. Cilt. 15, İstanbul, 1954
12. Keykavus, "Kabusnâme", (Çev. O.Ş. Gökyay) İstanbul, 1944, s.377
FÜTÜVVETİN SOSYAL BİR KURUM OLARAK GELİŞMESİ
Fütüvvet'in sosyal bir kurum olarak ne zaman ortaya çıktığı kesin bir şekilde bilinmemektedir. Bu konuda görüş açıklayan sufîlerin tamamı, fütüvveti, insanlık tarihinin başlangıcına kadar götürür. Fütüvvet'in ilk insanla başladığı ve önder şahsiyetler olan peygamberlerle devam edegeldiği, fütüvvet konusunda yazılmış bütün fütüvvetnâmelerin başlangıç bölümlerinde belirtilmektedir. Sülemî, fütüvvetnâmesinde bunu şöyle açıklamaktadır:
"Fütüvvet davetine ilk koşanların, mürüvvet, ahlâk ve şerefini koruyanların ilki, (yeryüzü anlamındaki) edîmden gelen Âdem'dir ki, ismi irade mahallinde sabit, cismi haşmet evinde sakin, nurlarla ve masumlukla desteklenmiş, kerâmet tacıyla taçlanmış, selamet evine girmiştir. Fütüvveti Kabil koyunca Habil onu kabul etti. Şît, onun hakkını yerine getirdi, onu her türlü çirkin şeylerden korudu, İdris de onunla yüksek mekâna çıkartıldı, İblîs' in tuzağından kurtarıldı.
Fütüvvet sevgisi ile Nuh, çok inledi ve üzerinde fütüvvetin nûru parladı. Âd onunla isimlendirildi, kibre dönmedi, fütüvvet ile Hûd, ahidlere güzel vefâ gösterdi, fütüvvetle, Salih kötülüklerden kurtuldu, İbrahim Halîl, fütüvvetle nâm alıp putların ve heykellerin başlarını kırdı. Fütüvvetle, İsmâil yüce Padişah'ın emrine kurban oldu, fütüvvetle, Lût inişi olmayan yüce makâma çıktı, fütüvvetle, İshak'da buluşma gününe kadar (ibadetle) kaim oldu, Ya'kub (fütüvvet) sebeplerine yapıştı, fütüvvetle, Eyyub'un hastalığı açıldı. Fütüvvetle doğru Yusuf, yolların en güzelinde yürüdü, onunla her zaman başarıya ulaştı, (......) Fütüvvetle, Muhammed'e (s.a.v) açık fetih verildi, iki kardeş (Ebubekir-Ömer)'i ve amcası oğlu Ali'yi fütüvvet emîni yaptı(1)."
Öte yandan, Fütüvvet'e benzer bir yaşam biçiminin varlığı Hz. Muhammed'in gençlik yıllarına kadar uzanmaktadır. "Cahiliye devri" olarak isimlendirilen dönemde; özellikle ticarî faaliyetlerin merkezi durumunda olan Mekke'de, zayıf ve kimsesiz olanların haksızlığa uğradıkları, mallarının ellerinden alındığı, hattâ böyle kişiler için ırz ve namus emniyetinin bile ortadan kalktığı ve bu durumu düzeltmek için gençlerin teşkilatlandığı bildirilmektedir(2).
Emniyetin, can güvenliğinin ortadan kalktığı bu devirde Mekke'ye malını satmaya gelen bir adamın malı Âs b. Vâil tarafından alınıp parası ödenmez. Tüccar, Mekke'nin nüfûzlu şahsiyetlerini yardıma çağırır, fakat olumlu bir cevap alamaz. Bunun üzerine Ebû Kubays dağına çıkarak bağıra bağıra uğradığı haksızlığı etrafında toplananlara anlatır.
Bu olay Mekke'nin önde gelenlerinin, Hz. Peygamberin amcasının başkanlığında, Abdullah b. Cad'an'ın evinde toplanmalarına neden olur. Toplantıda yemek yenildikten sonra Mekke'nin sosyal durumu görüşülür, Mekkeliler ve dışardan gelenlerin uğradıkları haksızlıklar dile getirilir. Toplantıda haksızlık ve zulüm ortadan kalkıncaya kadar mücadele için yemin edilir. Böylece Mekke'de ilk sosyal müessese kurulur. Kurulan örgüte, faziletlerin yemini anlamına gelen Hılf'ul-Fudul denilmiştir(3).
Hılf'ul-Fudul ile ilgili toplantıdaki tören ve davranışlar, fütüvvette görülen tören ve davranışların benzeridir. Toplantıya katılanların yemek vermeleri, haksızlıkla mücadeleye yemin etmeleri, fütüvvet ve daha sonra Ahî birliklerinde görülen "âdâb"dan farklı değildir. Bu toplantıya Hz. Muhammed de katılmıştır.
"Hılf'ul-Fudul" olarak bilinen bu kurumun ortaya çıktığı dönemde, fütüvvetin var olduğu, fütüvvet büyüklerinin adına şerbet veya şarap içildiği, fütüvvet'in üç kısma ayrıldığı, bunların; Seyfî, Kavlî ve Şurbî olduğu bazı kaynaklarda açıklanır.
"Şurbî" olanların büyükleri adına tuzlu şerbet içtikleri, kötü fütüvvet sahibi olanların ise büyükleri adına şarap içtikleri anlatılır. Hz. Muhammed'in amcası Ebûcehil'in fütüvvet sahibi olduğu ve onun adına dörtyüz kişinin şarap içtiği belirtilir. Arkadaşları, Hz. Muhammed'e gelerek, kendisinin Ebûcehl'den yüce bir şahsiyet olduğunu ve onun adına fütüvvet yoluna girmek istediklerini söyledikleri, Hz. Muhammed'in de bu durumu kabul ettiği, ancak şarap yerine tuzlu suyun içilmesini şart koştuğu rivayet edilir. Bu olayın Ebûcehl'i çok kızdırdığı ve adamlarını Hz. Muhammed adına şerbet içenlerin üzerine gönderdiği anlatılır. Böylece fütüvvet sahipliği iki gruba ayrılmış olur. Kötü fütüvvete sahip olanların Ebûcehl'in, iyi fütüvvete sahip olanların ise Hz. Muhammed'in izinde gittikleri belirtilir(4).
Fütüvvetnâmelerde anlatılan bu olay ile Hılf'ul-Fudul arasında bir ilişki kurmak mümkündür. Çünkü Hılf'ul-Fudul'a karşı çıkanlar da kötü fütüvvet sahipleri gibidirler. Nitekim, bir kısım insanın, Mekke'de oluşturulan ve iyi bir sosyal müessese olan Hılf'ul-Fudul'a cephe aldıkları ve kestikleri bir ineğin kanı üzerinde yemin ettikleri aktarılır(5).
Fütüvvet, Hicretin ikinci yüzyılından itibaren tamamen karşımıza sosyal bir kurum olarak çıkar. Bu durum, o dönemde yaşayan tasavvuf büyüklerinin fütüvvetten söz etmelerinden anlaşılır. Örneğin, o dönemde yaşamış olan büyük mutasavvıflardan Cüneyd Bağdadî (Vefatı Hicri 297): "fütüvvet Şam'dadır, lisan Irak'tadır, sıdk ve doğruluk Horasan'dadır(6)." diyerek fütüvvetin sosyal bir kurum haline geldiğini ortaya koymaktadır. Taeschner, fütüvvet ocaklarının Hicretin birinci asrında bile var olduğu ve başta bu sosyal kuruluşlara sadece gençlerin alındığını ve "fityan" adının bunun için kullanıldığını ileri sürer(7).
Sosyal bir kurum olarak fütüvvetten (Ayyarlar) bahseden Keykavus, kitabında Kuhistan ve Merv şehirlerindeki Ayyarlar arasında meydana gelen bir olayı anlatır ve bunların birer büyükleri (reis) olduğunu belirtir(8).
Hicrî üçüncü asırda da fütüvvetin sosyal bir birlik olduğu ve birliklerin başında reislerin olduğu fütüvvetnâmelerde geniş bir biçimde anlatılır. Örneğin, bu durum bir risalede şu şekilde açıklanmaktadır:
"Bir gün Ahmet b. Hadraveyh karısı Ümmü Ali' ye dedi ki: 'Bir ziyafet vermek istiyorum. Bu ziyafete Ayyâr ve Şatır'ı davet edeceğim.' Ayyâr ve Şatır o beldede bulunan fütüvvet ehlinin reisi idi. Karısı: 'Sen doğru dürüst fütüvvet ehline ziyafet verecek durumda değilsin, reislerine nasıl vereceksin?' dedi. Ahmed; 'Bu işi behemehal yapmalıyım', dedi. Karısı; 'Eğer mutlaka bu işi yapman icap ediyorsa koyunlarını, sığırlarını ve eşeklerini boğazla, o kadar çok et yığ ki, komşu evlere gönderdiğin etler evine geri gelsin.'(9)"
Fütüvvet kurumu çeşitli adlarla varlığını sürdürmüştür. IX. asırda Tahiriler ve Saffariler döneminde fütüvvet kurumunun varlığı ve X. asırda Maveraünnehir'de de "Gaziler" adını taşıyan örgütün varlığı bilinmektedir(10). Dikkat çekici bir konu da, bu örgütün reislerine aynı çağda yaşamış olun tarihçilerin farklı lakaplar vermelidir. Beyhakî, Sipâhsâlar-ı Gaziyan, Utbî reisü'l-fityan, Gardizî Ayyarların başı olarak adlandırmaktadır(11).
Fütüvvetin, insanlığın başlangıcıyla birlikte sosyal bir kurum olarak örgütlendiği, ancak, bugünkü anlayış biçiminde ortaya çıkışının Hz. Muhammed'in gençlik yıllarına kadar uzandığı söylenebilir. Fütüvvet kurumunun bazen devletin kontrolüne girdiği söylenebilir. Fütüvvetin, sosyal bir kurum olarak devletin yanında yer alması ve onun kontrolüne girmesinin, Halife Nasır Lidinillah zamanında gerçekleştiği ve bu dönemden sonra devlet fütüvvetçiliğinden bahsedildiği kaynaklarda geniş olarak anlatılır.
DİPNOTLAR
1) Sülemî, a.g.e., 1977, s.22-23
2) Köksal, A., "İslâm Tarihi Mekke Devri", İstanbul, 1981, s.93.
3) Köksal, A., a.g.e., 1981, s.94
4) Gölpınarlı, A., a.g.e., 1950, s.247
5) Köksal, A., a.g.e., 1981 s.96
6) Kuşeyrî, a.g.e., 1978, s.324
7) Taeschner, F., "İslâm'da Fütüvvet Teşkilatının Doğuşu Meselesi ve Tarihi Ana Çizgileri", (Çev. S. Yüksel), Belleten, xxxvı. Cilt, Ankara, 1972, s.208-210
8) Keykavus, a.g.e., 1944, s.277
9) Kuşeyrî, a.g.e., 1978, s.326
10) Köprülü, M.F., "Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu", Ankara, 1972, s.148
11) A.g.e., 1972, s.148
FÜTÜVVET'İN YAYILIŞI
Fütüvvet, İslâm tasavvufunun örgütlenme dönemi olan Hicri ikinci asırdan itibaren yoğun bir şekilde yayılmaya ve etkili olmaya başlamıştır. Fütüvvet ve tasavvuf hayatının birlikte yayılması, tasavvufun fütüvvet birliklerine egemen olmasını, dolayısıyla bu birliklerin yayılışını hızlandırmıştır. Bu iç-içelik bazılarının yanlış neticelere varmalarına sebep olmuştur. Nitekim Taeschner, fütüvvetin sufîlikle İslâmiyet'e girdiğini ileri sürer ve bunu şu şekilde açıklar:
"Fütüvvet'in İslâmiyet'e girişi, -bilhassa ilk devirlerde, bu teşkilatın getirdiği faziletlere dayanan bir çeşit dindarlığı kendine yol olarak seçen tasavvuf, sufizm sayesinde olmuştur(1).
Fütüvvet'in, tasavvuf hayatıyla yayılışı, kurumlar tarihi açısından önemli bir durumdur. Bu yayılış biçimi, fütüvvetin İslâm dininin yayıldığı bütün alanlara girmesini sağlamıştır. Özellikle Emeviler döneminde fütüvvet kurumları, devlet teşkilatından ayrı bir şekilde yayılmış ve varlığını sürdürmüştür.
Fütüvvet birlikleri yayıldıkları alanlarda bazen o derece güçlü olmuşlardır ki, devletin zaafa uğradığı durumlarda etkin güçler haline gelmişlerdir. Bununla birlikte bazı yıllarda fütüvvet birlikleri zaafa uğramışlardır. Özellikle Abbasi Halifeliğinin ilk asırlarında, fütüvvet birliklerinin dağınık ve birbirlerinden kopuk olarak varlıklarını devam ettirdikleri görülür. Halife Nasır Lidinilllah'in bu birliklerin gücünü anladığından, bunları örgütleyerek egemenliği altına aldığı bilinmektedir. Nasır'ın bu çabaları Fütüvvetnâmede şöyle anlatılır:
"Fütüvvet bölükleri, şaşkın bir halde çöllere düşmüş, haktan sapmıştı. Batıllara sarılmışlardı. Dileklere yapışmışlardı. Azgınlık yollarına girmişler, hidayet yollarından ayrılmışlardı. Fitnelerde bulunmak, bid'atlere sarılmak, hileler yapmak, düzenler düzmek için tevillere koyulmuşlardı. Onlara kötülük üst olmuştu. İçlerine sapıklık hâkim kesilmişti. Hileleri artmıştı, fütüvvet hükümlerindeki bilgileri azalmış, bilgisizlikleri sağlamlaşmış, pekişmiş, ululanmaya, cedelleşmeye meyilleri kuvvetlenmişti. Bu hal Ulu Tanrının efendimiz, ulumuz, imamet şeceresine mensub, Peygamberlik bahçesinin (gülü) Abbas soyundan Tanrı halifesi, mü'minler imamı âlemler Rabbinin halifesi, mü' minler imamı Nasır-Lidinillah vasıtasıyle fütüvveti yüceltip büyütmesine, alâmetlerini yükseltmesine ve ulu bir hale getirmesine dek böylece sürüp gitti.(2)"
Halife Nasır'ın davranışı, fütüvvet tarihinde önemli bir yer tutar. Bu davranış, fütüvvet'e yeni bir görünüm kazandırmış ve onu devletin resmî güçleri arasına sokmuştur. Halife Nasır'ın devletin gücünü arttırmak amacıyla "fütüvvet libasını" giydiği söylenir. Halife Nasır'ın "fütüvvet libası" giymesinin, fütüvvet birlikleri açısından doğurduğu sonuçlar şöyle açıklanabilir:
- Fütüvvet birlikleri o zamana kadar dağınık, birbirlerinden habersiz, yerel kurumlar durumundadırlar. Bu hareket onları merkezî bir örgüt haline getirmiştir.
- Merkezî örgütlenmeler, yerel örgütlenmelerden her zaman daha güçlü olmuşlardır. Nasır'ın bu tavrı, fütüvvet kurumunu güçlendirmiştir.
- Fütüvvet birliklerinin arasındaki düşmanlıklar sona ermiş, aralarında dayanışma ve yardımlaşma dönemi başlamasına sebep olmuştur.
- Devletin desteği söz konusu olduğundan, daha hızlı ve güçlü bir şekilde yayılmışlardır.
Nasır'ın fütüvvet birliklerine sahip çıkması, fütüvvet birliklerinin yanı sıra, devleti de güçlendirmiştir. Devlet açısından şu faydalar olmuştur.
- Devlet, başıbozuk ve kendi başlarına buyruk olan toplulukları kontrol etme şansına sahip olmuştur.
- Dağınık fakat güçlü olan bu birlikleri yanına almakla, gücünü artırmıştır.
- Diğer sultanlara fütüvvet libasını giydiren Nasır, devletin mânevî nüfûzunun artmasını sağlamıştır.
Halife Nasır, önce Şeyh Abdulcabbar vasıtasıyla fütüvvet libasını giyerek fütüvvet birliklerini etrafına toplamış, daha sonra bu kurumların daha sağlam hale gelmeleri için bütün birliklerin ortak hareketlerini sağlamaya yönelik önlemler almaya başlamıştır. İlk önce tasavvuf büyüklerinden olan Şihab'ud-Din Suhreverdi'yi bunların başına geçirmiş ve fütüvvetnâme yazdırmıştır. Böylece tasavvuf düşüncesinin bu birliklere egemen olmasına ortam hazırlamıştır.
Fütüvvet kurumunu belli ortak prensiplere ve merkezi otoriteye bağlayan Halife Nasır, bunların yaygınlaştırılması için halifeliğin kontrolünden uzak bölgelere elçiler göndermiştir.
Nasır, Anadolu Selçuklu Sultanına, Şihab'ud-Din Suhreverdi ile Evhad'ud-Din Kirmani'yi göndermiştir. Evhad'ud-Din Kirmani, Ahiliğin piri ve şeyhi Ahî Evren'in kayınpederi ve şeyhidir. Nasır'ın fütüvvet'i yaygınlaştırma çabaları sonuç vermiştir. Bu yayılış, Anadolu'nun iç bölgelerine kadar uzanmıştır.
DİPNOTLAR
1. Taeschner, F., a.g.e., 1972, s.215
2. Gölpınarlı, A., a.g.e., 1950, s.206
FÜTÜVVET ERKANI
Fütüvvet Libası
Fütüvvet'e Giriş Töreni
Kardeş Tutma
Mahfilde Oturuş Sırası
Şedd Bağlama Şekilleri
Pir Tutma
FÜTÜVVET LİBASI
Fütüvvet'e bağlı olanlar, birbirlerini tanımak (özellikle farklı bölgelerde) için özel kıyafet olan şalvar giyerlerdi. Bazılarına göre hırka da, bu kıyafetin ayrılmaz bir parçası durumundadır. Bu görüş fütüvvetle tarikatlar arasında bağlantı kuranlarca ileri sürülmüştür. Nitekim Sühreverdi şöyle demektedir:
"Tasavvuf kisvesi hırka, fütüvvet libası şalvardır. Şalvar, hırkadan bir cüzdür, nitekim fütüvvet de tarikattan bir cüz demektir(1)."
DİPNOT
1) Gölpınarlı, A., a.g.e., 1950, s.38
FÜTÜVVETE GİRİŞ TÖRENİ
Fütüvvet'e giriş, belirli bir törenle gerçekleşir. Tören şedd bağlama, şalvar giyme ve şerbet içme aşamalarından oluşur.
Ancak, kişiyi, fetâ'lığa kabul etmeden önce: "Fütüvvet mahfilinde, yani fütüvvet ehlinin toplandığı odada, orta yerde, fetâların ulusu, ayakta ve kıbleye karşı durur, Eûzu besmeleyle fütüvvet hutbesini okur.(1)"
Hutbe okunduktan sonra esas tören başlatılır ve fetâ'ya şedd bağlanarak şalvar giydirilir. Tören fetâlığa kabul edilenle birlikte, törene katılanların fütüvvet ehlinin şerbeti olan tuzlu suyun içilmesi ile son bulur.
DİPNOT
1) Gölpınarlı, A., a.g.e., 1950, s.41
KARDEŞ TUTMA
Fütüvvet erkânından birisi olan "Kardeş Tutma"ya göre fütüvvet ehline katılan genç, bir kişiyi kardeş edinir. Kardeş tutma geleneğinin, Hicretten sonra Ensar ile Muhacirlerin kardeşleştirilmesi olayından sonra doğduğu söylenebilir.
MAHFİLDE OTURUŞ SIRASI
Fütüvvet mahfillerinde (toplama yerleri) oturma belirli bir kural (adap) çerçevesinde gerçekleşir. Şalvar giymiş olanlar baş tarafa, giymemişler daha aşağıya, ahisi olmayanlar ise daha aşağıya oturur. Bu oturuş biçimine sadece mahfillerde değil, sıradan bir toplantıda bile uyulur. Bu erkân, bireye önceden belirlenmiş olan davranışları kazandırmanın bir metodu olarak görülebilir.
ŞEDD BAĞLAMA ŞEKİLLERİ
Fütüvvette şedd bağlamanın belirli bir törenle ve belirli şekillerde yapıldığı yukarıda ifade edilmiş bulunmaktadır. Şedd bağlamanın sıradan bir erkân olmadığı bilinmektedir. Şedd bağlama belirli şekillere göre gerçekleştirilir. Şedd bağlama şekilleri muhtelif mânâları ifade eder. Şedd bağlama şekillerinin hangi anlamlara geldiği ve nasıl bir hiyerarşiyi ifade ettiği fütüvvetnâmelerde geniş bir biçimde anlatılmaktadır. Şedd bağlama adetinin Hz. Peygamber (s.a.v.)'den kaldığı ifade edilmektedir.
Şedd'in şu şekillerde bağlandığı rivayet edilmektedir.
Şedd-i Lamelifî
Şedd-i Mihrabî
Şedd-i Kavsî
Şedd-i Elifî
Şedd-i Hafî
Şedd-i Yusûfî
PİR TUTMA
Fütüvvet geleneğinde "Pir tutma"nın önemli bir yeri vardır. Pir edinmek isteyen kişi hediyeleriyle birlikte Nakîb'e müracaat eder. Nakîb de onu hediyeleriyle Pir'e götürür. Pir huzurunda tören yapıldıktan sonra, pir tutan kişiye öğreneceği sanata uygun bir şey, -meselâ, terzilere makas, kasaplara bıçak, teraziyle iş görenlere terazi, helvacılara tennure vb.- armağan olarak verilir. Pir tutma erkânının eğitim ile ilgili olduğu söylenebilir.
