MÜSLÜMAN TÜRKLERDE ŞAMANİZM KALINTILARI
ABDÜLKADİR İNAN 01 Ocak 1970
Horasan ve Curcan Türklerinin, yani İran-Turan hududundaki Türklerin İs-
lam ordulariyle halife Ömer zamanıpda temasta bulunduklarına dair haberler var-
dır. Tabad'nin naklettiği bir rivayete göre Curcan beyi ohm Türk Sul ile Arap komu-
tanı Süveyc (Kahire 1939tabii Süveyd, cüz III s. 233) ibn Mukarranhicretin
18.
yılında (M. 639) bir antlaşma yap~ışlardır (Tabad, Leiden basımı sah. 2658). Bu
rivayet doğru ise Türklerle Arapların karşılaşmaları Kadisiye zaferinden iki yıl sonra
ve Nihavend zaferinden dört yıl önce olmuştur. Horasandaki Türk beylerinden Ni-
zak Tarhan ve Toharistandaki Karluk Yabgusu Arap ordulariyle hicretin 31. yılından
itibaren bazen çarpıştılar, bazen de barıştılar. Nihayet,ı Haccacin ve onun komutan-
larından Kuteybe'nin sert ve merhametsiz siyasetleri Horasanda 'güveni sağladı. Arap-
lar Maveraünnehre girdiler. Buhara ve Semerkand fethedildi. Kuteybenin muzaffer
orduları hicretin 95(M. 713) yılında Fergane veTaşkent üzerine yürüdü. Buharada
bir puthane camia çevrildi.
İslam ordulariyle ilk temase gelep Türkler Zerdüşt, Budda, Mani ve kısmen
Nestud-hıristiyan dininde idiler ı. İslam dini bunlar arasında çok yavaş yerleşiyordu.
Buhara ve Semerkand fethinden sonra Araplar, küçük Türk beylikleriyle değil, fakat
Büyük Türk hakanlığı ordulariyle karşılaştılar. Bu Türkler şamanist idiler. Doğu
Gök Türk ordusu islamlar tarafından fethedilen Sogd ülkesine, yani Semerkand çev-
resine, girdiler. Orhon yazıtlarında bu olay zikredilmektedir. Batı Gök Türk (Türgeş)
hakam Solu islam ordularına uzun müddet, hicretin i 19. yılına kadar, mukavemet
gösterdi 2. Araplar bu hakana Ebut.Muzahim, yani "süsen, vuran öküz", lakabını
taktılar:
-
Hicretin III. yüzyılında Maveraünnehr islam memleketi oldu. Ferganede ve
aşağı Sırderya boylarında müslüman Türkler çoğaldı. Bununla beraber islamiyetin
Türkler arasında yayılması ancak hicretin IV. yüzyılında oldu.
İbn Fadlan, hicretin 310. yılında, Türk-Bulgar hanlığına giderken kalabalık
Oğuz boyları ve Başkurt Türkleri içinden geçmiş, bunların yaşayışlarına, örf ve adet.
lerine dair mufassal malumat vermiştir 3.
Onun tavsifine göre Oğuzlar ve Başkurtlar
ı Eftalit (Ak Hun) ham İran başkentine papaslar gönderüp İran nesturl patrigi mar Aba'dan
(ölümü 552) Eftalit nesturilerine bir başpapas tayin etmesini rica ediyorlardı (N. Pigulevskaya. Mar
Aba i. Sov. Votokovedeniye,. ı948, c. I, sah. 83).
2
Barthold (Ortaasya Türk tarihi hakkında dersler, İstanbul 1927,sah. 63) "İslamiyet Türklerin
.mezkür üç dinin (budda, Mani, hıristiyanlık) birini kabul etmiş oldukları yerlerde muvaffak olmuştur"
diyor. Bu mütalaa pek 'te doğru olmasa gerek. Tarihi gerçektir ki islam dini şamanist Türkler arasında
hiç bir yerde görülmemiş bir süratle yayılmıştır, din olarak mukavemet görmemiştir. Türklerin muka-
vemeti Ostaasyada hakimiyeti elde tutmak için Arap devletine karşı gösterilmiştir. Hele manihaist
'Türklerin sinsi mukavemetleri uzun zaman devam etmiştir.
3 A. Zeki Velidi Togan. İbn Fadlan's Reisebericht, Leipzig 1939.
şamanist idiler. Ölüler kültü, su kültü, defin ve yog (matem) törenleri tıpkı VIII. i
asırdaki Gök Türklerdeki gibi idi. Bununla beraber islam dini tesiri altına girmiş .
,
i
bulunuyorlardı. Müslümanlara, hoş görünmek için kelime-i şehadeti söyliyorlardı,
"bir Tanrı" diyorlardı. Aşağı Sırderya havzasında islam süratle yayılmakta idi, Sel- i
çuk Sübaşı bu şamanist soydaşlarından ayrılıp müslümanlara katıldı, ,onun torunları ı
zamanında bütün Oğuzlar müslüman sayıldı.
'
İbn Fadlan'ın seyahatinden 30-40 yıl sonra Karahanlılar devleti birdendire i
Türk İslamdevleti olarak meydana çıktı. Menkıbeye göre Karahanlılardan ilk müslü- i
man olan Hakan Satuk Buğrahan idi (vefatı 955). Rivayete göre onun zamanında
iki yüz bin çadır Türk halkı müslüman olmuş imiş. Her halde bu Türkler arasında i
İslam mürşid ve da'ileri çoktan beri faaliyette bulunmUş olsalar gerek. Bilhassa Eme-
viler saltanatına düşman olan partiler, Türklerin yardımına güveniyorlardı. Bu yeni
müslüman Türklerin çoğu muhakkak ki şamanistlerden idi. Budist ve Hırlstiyan Türk- !
lerin Timur devrine kadar mukavemet gösterdikleri malumdur.
Bugün Türk milletinin 0/090 ı müslümandır. Bunların hepsiaynı tarihte müslüman
olmuş değillerdir. Hatta aynı kavim olan Oğuzların tamamiyle İslamIaşması iki asır i
boyunca devam etmiştir. Kıpçak Bozkırlarının İslamIaşması IX. asırdan XIV. asır i'
başlarına kadar sürmüştür.
Hülasa: eskiden müslüman olan Türklere, Şamanist Türklerin doğudan ve i
şimalden gelerek asır asır karışmaları şamanizm adet ve örflerinin, hatta akidelerinin,
canlıl~ğını muhafaza etmesine sebep olmuştur. Eskidep.müslüman olan Buhara ule-
ması XVI. asırda Kazak-Kırgızları "müşrik" saymışlardır. Halbuki Kazak"Kırgız-1
lar resmen çoktan müslüman idiler.
i
Sultan Sencer zamanında Semerkant çevresine gelen Karluk Türkle.ri "müşrik",
sayılmışlardır. Halbuki bunlar, da resmen müslüman 'Karluklardı. Fakat hayat tarz-I
ları, kıyafetleri, örf ve adetleri ,bakımından, hicretin ilk asrından beri müslüman olan Iİ
Buhara ve Semerkant ahalisine uymuyorlardı. Bunlara iltihak eden bir, seyyid hak-,
kında Buhara alimlerinden biri :
i
J:' i.)''')'' lr. ,j>.1. ~ ..r.~"
JI-,; L>j ,j .nUr')
J~~
,;v-\ '"'~. jl :L..:..,..;JI ıJA ~\
L>.1.
jl j:J.I
j_jl
J", ..i"!.
"Bir adamın, muttaki müslümanın razı olmıyacağı bir elbise giymesi şer'an hoş!
görülmiyecek bir şey değil mi? Peygamber evladından bir adamın Karluk kılığındai
meydana çıkması islam dininde pek nadir görülmüş haldir" demiştir 4.,
I
Görülüyor ki' Karlukların dini bahis konusu değil, elbiseleri bahis mevzuudud
X. yüzyılın ortalarında toplu olarak müslüman olan Bulgar Türkleriyle Kara-;
hanlı devletine tabi Türklerin xı-Xıı. yü.zyıllarda büyük şehir ve kasabalarda yaşa-:
yanları islam dinini epiyce benimsemiş olduklarında şüphe yoktur. Fakat' köy halkılı
ile göçebe boyların müslümanlığı formaliteden ibaretti. Bunların müslümanlığı, XVIII.ı
i
yüzyılda Kıpçak bozkırlarında göçüp konan Kazak-Kırgızların müslümanlığı gibi
şamanizmJe karışık müslümanlık olmuştur. XI. yüzyılda, Bağdat gibi hilafet ve islamll
kültürü merkezinde islam terbiyesialan
Kaşgarlı Mahmud'un "Divanü Lugat-it-j
Türk"ü bu bakımdan. tetkike değer bir eserdir. Eski şamanist Türklerin "yavrulal)
i
4
Saclruddin Ebul-Hasan Ali İbn Nasır İbn Ali el-Hüseyni, AJ;ıbarudevleti es-Selcukiye (Neca~
Lügal tercümesi), Ankara 1943, s. 66.
21
haınİsi" diye takdis ettikleri "Umay"
adlı ilaheyi zikrederken ..oj \ ,:"",..L,:., -ı; \ J:!
diye izah ediyor. Malumdur ki "sahip" hem bugünkü anladığımız manada kul-
lanıldiğı gibi hem "arkadaş, eş" manasına da gelir. Mahmut Kaşgari eski şamanist
.Türklerin "yavru idisi" dediklerini arapça tam ka,rşılığıyle'..oj! '7',..L,:., diye tercüme
etmekle, ber~ber, ~i
J diye' ilave ederek Umay'ı ilahelikten, çıkarıp "eş"
yapıyor. Bununla beraber tam şamanizmdeki Umayı hatırlatan şu izahı veriyor:
,c.lI.l~.:}l;;,.. Lıı ..oj! ..ı.{ c.lI->i..ı.;. 0'" Qli,.~)h~Jel Li.; 1;,.1...1 .L.uı,j:tIJ). Burada i..ı.;. diyor.
Halbuki ~. kelimesi şamanizme göre tercüme edilirse F..J.~~ denilmesi gere-
kirdi. Gerçekten "eş" (sop.) için Yakutlarda ve Kazak-Kırgızlarda kadınlarea bir
tören yapıldığını etnograflar tesbit etmişlerdir.
Kaşgarinin "ıdık", yani koruyucu ruhlara nezir olarak salıverilen hayvan hakkın-
daki izahı da şamaniz~deki izahtır.Bugün bile şamanist Türklerde Izik töreni en mü~
him dini törenlerden biridir. Kaşgari'nin bu izahlarından anlaşılıyor ki XI. yüzyılda
müslüman Türklerde de bu adet devam ediyordu. Kaşgarlı Mahmud bu adeti hiç
de yadırgamdan şöyle tavsif ediyor: "yünü kırkılmaz, yük vurulmaz, salıverilir,sa-
hibine nezir içindir, ,:>LJ ,).l:J". Bu tavsifteki ,:,..Lı.l tam, şamanizmdeki izahtır.
Izık ruhlardan birininmülküne verilen hayvan sayılır. Kaşgarlı ise bunu islamdinine
göre "hayvanın 'sahibi için nezreder" diye anlamak veya,anlatmak istemiştir.
XI. yüzyılda doğudaki müslüman !ürkler şamanizmdeki yog (matem) törenini
de islamiyet bakımından izah ederek yaşatmağa çalışmışlardır. Kaşgarlı Mahmud
(Besim Atalay tercümesi cilt III s. 143) "Yog-ölüyü gömdükten sonra dönenlere
üç veya yedi güne kadar verilen taariıdır" diyor. Halbuki yog şamanist Türklerde
"ölüler kültü" ile bağlı en büyük törenlerden biridir. Bu törende taamın yalnız diri-
lere değil, fakat ölülere, bilhassa ölülere, ikram edildiğine inanırlar. Mahmud'un
çağdaşı olan Yusuf Haeip XI. yüzyılda telif ettiği Kutadgu Bilig'de yog aşı" nİ 'zik-
retmektedir.
ya yogka bolur aş ölüg atına (Mısır nüshası, '27'2).
Şamanizınİn kuvvetle hüküm sürdüğü iptiq.ai devirlerde "yog aşı" yahut "ölü
aşı" denilen tören veayin, doğrudan doğruya Ölüyü doyurmak ve memnun etmek
için yapılmıştır. Altay dağlarının ormanlarında iptidai yaşıyan şamanistler bugün
bile bu yogayininde ölüye "ye-iç!, bize ve hayvanlarımıza dokunma!" diye hitap
ederler ve ölünün bu törende hazır bulunduğuna inanırlar.
Gök Türklerde yog töreninin çok tantanalı ve muhteşem yapıldığını Orhon
'yazıtlarından öğreniyoruz. Burada Kültegin için yapılan "yog" töreni tasvir edilmek-
tedir. Bu yas törenine Kıtay, Tatabı, Çin, Tibet, Acem, Buhara, Türgeş, Kırgız hü-
kümdarları veya mümessilleri iştirak etmişlerdir. Bu tören defin,ve cenaze töreni de-
ğil "yog aşı" töreni idi.
Aş (yog) töreni son zamanlara kadar Kazak-Kırgız Türklerinde VII. yüzyıl-
daki gibi bütün ihtişamı ile yapılırdı. Biz kendimiz bu törenlerde bulunduk. Kazak-
Kırgızlarbu şamanizm kalıntısı olan törene islami renk vermişlerdir. Yüzlerce çadır-
lardan birinde hoca ve hafızlar Kuran Kerim okurlar; hatim indirirler. Başka tefer-
ruat hep şamanizm adetine göre icra 'edilir. Ölünün mezarına kımız saçılır, et parça-
ları atılır, kesilen hayvanların yağlarından parçalar alınıp "tiyebersin!" (yani "ölüye
değsin!") diye ateşe atılır. KuranKerim
okuyan hafızların sesleriyle ağıt (coktav)
söyliyen kadınların sesleri birbirlerine karışır.
Birçok Rus etnografları ve türkoloğları Kazak-Kırgızların "aş-yog töreni'; ni
tasvir etmişlerdir. W. Radloff "Aus Sibirien" adlı klasik eserinde (Cilt II S. 485-487) i
bu törenlerden birini tasvir ediyor. Bu törene beş bin kişi iştirak etmiştir, 3° at, 150
koyun kesilmiştir. Radloff bu törenin iç yüzünü ve teferruatİnı görememiş olsa gerek- .1
tir. Şamanizm adetlerinden ancak ölünün bindiği atının kuyruğunu kestiklerini söy-
lüyor. Fakat "Kırgızların defin törenlerinden başka müslümanların dehşet duyduk-
lerını" kaydediyor. Kazak-Kırgızların "yog" törenleri Sovyet hakimiyetinin ilk 'lO
yılı içinde 'Altaylarda devam etmiştir 5.
Kaşgarlı Mahmud birçok şamanizm adet ve inançlarını tesbit etmiş ve hiç bir
yerde "nağuzu billah" formülünü kullanmamıştır. Anlaşılıyor ki XI. yüzyılda bu şa-
manizm kalıntılarına islami bir şekil verilmişti.
Kaşgarlı Mahmud ileBalasagunlu Yusuf Hacib'in eserlerini yazdıkları zamanda i
Karahanlı Türklerinin müslümanlıkları ancak bir asırlıktı. Bu devirde şamanizm H
geleneklerinin çok canlı olmasına şaşılmaz. Fakat aynı ülkede bin yıl sonra yapıla,n i
araştırma ve incelemelerle şamanizmin islam perdesine bürünerek yaşadığı tespit i
edilmiştir. Dikkate değer ki yaptıkları, şamanlıktan başka bir şeyolmıyan Doğu Tür- i
kistan bakıcıları (yerli tabire göre "oyun"ları) kendilerinin pirleri olarak Hazreti i
F<itma'yı tanırlar. Gılya Hazreti Fatma'ya bu sanatı Cebrail öğretmiş imiş. Resmen!
müslüman olan bu şamanlar, başka sanat erbabı gibi, kendilerine mahsus lonca teşkil i
etmişler ve bunun tüzüğü olarak bir risalede yazmışlardır. Bu risaleye "Risale-i perihan" !
yahut "peri hanlık risalesi" adını vermişlerdir 6. Bu isim, eski budizmdeki "Burhan" i'
(Buda) adının kitabe uydurulmasından başka bir şey değildir: "purhan"ı "peri i
okuyan" (perihan) şekline sokmuşlar, gılya böylece islami bir şekil vermişlerdir. Malov i
tarafından tasvir edilen törenle Altay kamlarının, Yakut oyun'larının tören ve ayin-i
leri arasındaki fark, bu müslüman şamanların "işe başladım bilmillah!" demelerinden ii
ve Altay kamlarının tanrıları yerine peygamber ve islam azizlerini söylemelerinden
ibarettir. Doğu Türkistanın eskişamanları; her meslek erbabı gibi, zamanın ve muhi-I,
i
tin icaplarına uyarak eski ilahlarını atmışlar, bunların yerine peygamberleri, velileri
sokm'akla sanatlarını yaşata bilmişlerdir. Bunların parlak ayinleri, isteğrak haline',
geldikleri zaman yaptıkları harikalar cahil halk için üfürükçü hocaların "üf-tüf"I,
lerinden daha cazip olmuştur. Üfürükçülük de şamanlık kalıntısı olmakla beraber i
zoraki islamıaşmaya çalıştığı için tam manasiyle tereddi etmiş şamanlıktır. şaman-!
lığın gerçek mümessilleri bulunan yerlerde üfürükçülük tutunamıyor. Sözün kısası :1
Doğu ve Batı Türk'stan müslümanları arasında eski şamanizmin son mümessillerilı
hala yaşamakta olduğu görülüyor.
Batı Türkistan müslümanları arasında de şamanizm geleneklerine rastlanır. Se-i
merkant çevresinde bulunduğum sıralarda, hicretiH.birinci asrından beri islam mer-i
kçzlerinden biri olan bu beldenin yakınındaki "Çoban Ata" tepesinde yapılan biri
dini törende bulundum. Törenden 'sonra herkes ağaçlara paçavra bağladı. Yanımda:
'bulunan aydın bir Özbek bana başka bölgelerdeki ziyaretgahlar hakkında şu malıl-;
matı verdi: i) Usmat yanında (Semerkanttan iki günlük mesafede) Pağmezar pıj
narı vardır. Pınar üzerinde tuğ asılmış, burada her yıl kurban keserler; 2) Yeni Kuri
gan istasyonu civarında Sadu Vakkas ,mezarı vardır. Çevresi bağlı paçavralarla dolu.,
dur. Mezar üzerinde tuğ vardır. Paçavra bulunmazsa hiç olmazsa bir boncuk yahut
i,
5 S. 1. Rudenko. Oçerki bıta S.-Vostoç. Kazakov ("Kazaki" 1930, No. ls
salı. 54-56)
6 S. A. Malav. Şamanstvo u ı>artov Vostoçnogo Turkestana (Sbornik Muzeya Antropologii i Etl~
nografçi, tom V, 1918, salı. ıs).
atın yelesinden, kuyruğundan bir kılbırakılmalıdır; 3) Hocai Sengi ljak, taşplmuş
bir velidir (halbuki üzerinde sanskritçe Buda formülü yazılmış bir Buda heykelidir).
Buna kurban keserler; paçavralar bağlarlar; 4) Hocant şehri civarında "Evliya tirek"
(yani evliya kavak) vardır. çocuğu olmıyan kadınlar bu ağacın altında dua ederler,
paçavra bağlarlar 7, 5) Ürgüt kasabası civarında Hazreti Beşirmezarı vardır. Yanın-
daki ihtiyar çınar ağacı mübarek (kutluk) sayılır. Bu ağaca o kadar çok paçavra
bağlanmıştır ki dalları görünmez; 6) Şir-Abad kasabası civarındaki Karatağ kutlu
sayılır. Dağın tepesinde bir evliya mezarı bulunduğuna inanırlar. Burası. Özbek-La-
kay boyunun ziyaretgahıdır. Her yıl buraya toplanıp kurban keserler, ağaçlara yine
paçavra bağlarlar. Özbeklerarasında
hastalara bakan ve şaman ayini yap~n bah-
şılarda vardır.
.
Bu ülke hicretin birinci asrından beri islam memleketi olmuştur. Büyük fakih-
ler, hadis alimleri, islam mücahitleri, büyük mütasavvifler yetiştirmiş ülkedir. Buna
.
.
rağmen şamanizm gelenekleri müslüman velilerin uydurma mezarlarına sığınarak
.bin yıl yaşamasını .sağlamıştır.
Türkistan Türkmenlerinde de eski şamanizm gelenekleri purhan denilen halk he-
kimi tarafından devam ettirilmektedir. Türkmen folkloru toplandıkça şaman duaları
ve ilahileri meydana. çıkmaktadır.
ıx-xl. asırlarda İranda, Elcezirede, Mısırda yerleşen Türk kavimlerinin şama-
nizm geleneklerini yaşatıp yaşatmadıklarını bilmiyoruz..Bununla beraber islam dini
uğrunda cihatlar yapan Anadolu ve Azerbaycan Oğuzlarının "müslümanlık"larının
XIV. asırdaki mahiyeti hakkında Dede Korkut hikaye1erinden ve 'muhtelif tarikat
şeyhlerinin menkıbelerinden öğrenebiliyoruz.
.
Dede Korkut hikayelerinde şamanizm kültlerinden dağ, su, ağaçkültleri pek
açık olarak göze çarpmaktadır. Dersehan oğlu Bugaç hikayesinde anası oğlunun
başına gelen felaketi dağ ruhundan bilmiş olacak ki "otların bitmesin, suların akmasın,
geyiklerin taşa dönsün!" diye dağa hitap ediyor. Şamanizmde ruhlara karşı bazan
böyle "kargış", yani beddua da söylenir. Altaylı şamanist avda muvaffak olamazsa.
ormart ruhu için yaptığı sanarnı sokağa atar ve ona karşı küfreder.
Salur Kazaİlhan'ın oğlu Uruz ağaca şöyle hitap ediyor:
Ağaç ağaç desem arlanma ağaç
Mekke, Medine'nin kapısı ağaç
Musa Kelimin asası ağaç
Büyük. büyük suların köprüsü ağaç
.Kara kara denizlerin gemisi ağaç
Şahi merdan 'Alinin eğeri ağaç
Eğer erdir, avrattır korkusu ağaç
Beni sana asarlarsa kaldırma ağaç
Ağaça hitaben söylenen bu sözlerden Musa kelim, Şahimerdan Ali gibi sözler
çıkarılırsa Altaylı şamanistlerin mukaddes ağaçları için söyledikleri ilahilerinden
farkı yoktur 8.
•
7
Şamanist Yakut kadınları muayyen bir çam ağacına tapınarak çocuk dilerler. Bu ayin S. V.
Yastremski tarafından tavsif edilmiştir. (Obraztsı narodnoy literaturı yakotov, Leningrad 1928,
salı.
200-201).
8 Geyikli Baba ile Orhan Gazi menkıbesİnde "devletiü kaba ağaç" diye bir kavak ağacı zikrolu-
nur (Neşri Tarihi, salı. 168-17°)' Dede Korkut hikayelerinde "kaba ağacın kesilmesin" dua formülü-
dür.
Salur' ,Kazan suya 'hitaben şöyle diyor:
Çığınıin çığınım kayalardan akan su
Ağaç. gemileri aynadansli
Hasanla. Hüseyinin. hasreti su
Bağ ve bostanın ziynetı: su
Ayşe ile Fatmanıı'ı nigahı su
Kata başım kurbanolsun
suyumsana!
Bu da Altaylıları~ ırmak ve göl ruhhrıha' (yer~sıi'ya)
dır..
,
' '
"
i
söyledikleri ilahilerden farksız- i
,
"
Eski Oğuzboylarının
hayatını, geleneklerini' aksettiren Dede Korkut hikayeleri i
Xıı-XıV. yüzyıllarda Doğu Anadoluda yaşıyan Oğuz boyları arasında, şüphesiz- i
dir' ki, 'çoksöylenmiş hikayelerdii. B~ hikayeleri anlatan ve dinleyen Oğmdar. ve bu i
hikayeleri kitap şekline sokan uza.n-yazarrriuhakkak 'ki bU hikllyelerdeki hayatı yaşı- i
yodar, orada söylenen inanç' ve adetleri yadirgariııyorlardi. Bunlar müsluman idiler. i
Bizans sınırlarında i'layi kelimetullah için cihat yapıyorlardı. Fakat müslümanlık- ii
la~ı "arı sudan abdesi alıp i,kirekat namaz kılmak:."dan (o da sil~ıştiklarızaman) i
ibarettLBunların
ezart okuyan mllezinIeri de "tat eri" yani İranlı, yahUt İranIaşmış i,
bir softa idi. Bunu Derse Hanın şu,sözlerinden anlamak' inümkündür :
,S~lkum, salkum, tarı yilleri esdiğinde
Sakallıı bozaç turay sayradıkta
Sakalı uzun. tateri banladıkta ...
'J
"
-
,_',
,
','_'
..•
i
Yani "sabah namazına sa~alı uzun acem seslendikte" diyor. 'Demek ki XIV.;
yüzyıl Oğuzlarında imarhlık ve, müeizinlik yapabilecek adam kendiara:larındanı
çıkmıyordu. Bu bakımdan bu Oğuzların durumu XVIII. yüzyıl Anadolu Yürükle-i
riyle XIX. yüzyıl Kazak-Kırgızların durumundan farksız olmuştur.,
i
XIV. yüzyıl Oğuzlarında yas ve ölü aşı törenleri eski şamanist Oğuzların tören-ı,
lerinden aZ farklı olmuştur. Dede Korkut'da tasvir edilen matemde görülen yüz yır-ı
tıp, saç yolup ağlamak, bağıraçağıra ağıt söylemek, beyaz çıkarıp kara giymek, ölünunı,
bindiği atın kuyruğunu kesmek,at kesip aş vermek tamamiyle şamanizmin ölülerı
kültüne mahsus ayinlerindeki unsurlardır. Oğuz kahramanı savaşa giderken yakın-ıı
larına "üç yıl bekle, gelmezsem benim öldüğümü 'bil, aygir atımı kesip aşımı ver"ı
diyor. Beyrek adlı bir kahraman ölmek üzre iken arkadaşlarına "ak 'boz atımın kuyru-ı
ğunu kesiniz!" diyor. Beyrek öldükten sonra "Akboz atm kuyruğunu kestiler. Kırkı
elli yiğit ak çıkarıp gök sarındılar, sarıkıarın yere vurdular. Beyrek diye çok ağ-ı
ladılar ..." Ağıt söylerken Oğuz kadınları yüzlerini yırtarlar, saçla'rını yolarlardı. "Bey-;
reğin babası sarığını kaldırıp yere çaldı. Çekti, yakasını yırttı. Oğuloğul diye inledi.ı'
Ak bürçüklü anası büldür büldür ağladı. Gözünün yaşını döktü. Acı tırmak ak yüzüne:
çaldı, kargı gibi kara saçını yoldu... Beyreğin yavuklusuna haber oldu. Banıçiçek kara-:
lar giydi, ak kaftanını çıkardı; güz elması gibi al yanağını yırttı. .. Bunu işitip Kıyan:
Sel<}ukoğlu Deli Dündar ak çıkardı kara giydi, yar ve yoldaşları akı çıkarıp karalat:.
giydiler. Kalabalık Oğuz beyleri Beyrek için 'azim yas tuttular ...." •
,i
Ölünün bindiği atın kuyruğunu kesmek adeti Kazak-Kırgızlarda, Komuklard~
son zamanlar;ı. kadar yürülükte olan bir adettir. Savaşlara feda! olarak girenler de at:.
larının kuyruğunu keserlerdi. Bu adet Türkistan hanlarından Taşkenthanı Mahmut
Han ve kardeşi Ahmet Hanın, Şeybani Muhammed han ile savaşan askerlerinde g6:,
rülmüştür. Muhammed
Hanın şairlerinden Muhammed Salih Bey bu askerleri
tavsif ederken şöyle diyor (Şeybaniname Vambery neşri S. 268) :
tüzüben rezm kılur vakt esas
asıpat :boynıga bir turfe kutas
lik 'ölgen' atının kuyruğı,ı ol
. Begleri', hanlarının buyru.gu ol
Her halde Özbeklerde ve Timur çagataylarında b~ adet unutulmuş olsageretir ki
Muhammed Salih bu kuyrukları "ölen atların kuyruğu" zannetiniştir. Bununla beraber
çağatay sozhiklerinde "at kuyruğunu kesmek'" anlamına' "iulla-" kelimesi kulla,nılı-
lıyorkki "atı 'tul yapmak" demektir. Şamanizm matem töreninde atın kuyruğu kesil-
digi gibi 'ölüriün karısİnın s~çlari da, 'matem ve dulluk alameti olarak, kesilirdi.
Altay dağlarının şimal taraflarında ormanlık bölgelerde yaşıyan ve henüz şamaniz-
den k~rtulamıyan Beltir T,Ürkleriölülerini şaman"töresine göre gomdükten sonra dul
kalan karısının saç örgülerini ortasından keserler 9. Dikkate değer kı bu şamanlık
töreniı,ıdeki unsur çoktan müslüman olan ve islam dini uğrull(~a savaşan Aydın oğul-
larında da bir görenek olilrak yaşad~ğınıgÖriiy?ruz.
.
:ı:a,tihin,.veziri.Mahmut Paşa adına yazılan "Destur name-i Enveri" de Aydın
Oğlu Mehmet PaşaİlIn ölümüııden bahsedilirken, matem alameti olarak. oğlu Umur
beyin saçını kestiği söylenmektedir.
hasta Mehmed beg ölür.andangider
kesti paşa saçın anda ah eder LO
De'mek ki Aydın Oğuzları XIV. yüzyılın ortalimna kadar matemde saç kesme
adetine riayet etmişlerdir. Bu adet şamanizmde çok eskidir. İbn Fadlan bu adeti
BulgarTürklerinde
müşah~de etmiştir 11.
.
Defin töreni,nde at kuyn,ığunu kesme adetinin milauan önceki III-IV. yüzyıl-
larda mevciıtolduğuI1u Altaylardaki "donmuş mezarlOlardançıkarılan atların durumu
göstermiştir ı2. Bu devirde atın kuyruğunu kesme yerine yelesini kesip kuyruğunu
örme adetl de vardıı3. Bu adet Qugünkü Belirtilerin geleneklerinde tespit edilmiştir 14.
Gerek etnögrafya ve folklor ve,gerek arkeoloji araştırmaları gösteriyor ki şamanizm
çokmuhafazakar iQtidai bir. dindir. Türk kavimlerinin muhtelif kültür dairelerine
girmelerine ve muh'telif dinlere girip çıkmalarına rağmen en koyu şamanizm islam
dinine mer~ez olan yerlerde bile tutunmaktadır.
Mezarlara ve ağaçlara nezir olarakpaçavra
bağlamak en ibtidai şamanizmin
geleneklerinden biridir ve bütün müslüman Türklerin halk tabakası içinde dini bir
vazife imiş gibi telakki edilmektedir. Şamanist bu "nezr" i dağ, orman, ağaç, su ruh-
larına, umumiyetle "yer su" dediği tanrıya bağışlar, "yer su" ruhları merhametli
ve koruyucu ruhlardır ;az şeye kanaat ,ederler. Darılmadıkça kanlı kurban istemez-
le,r.Müslüman Türkler isebununla bir velinin ruhundan istimdat ederler. Yani "yer
su" tanrıları gerçek veya uydurma velilerin mezarlarına yerleşerek eskiden şamanlık
devrinde hakkettikleri paçavraları almakta devam ediyorlar.
9 Radloff-Katanoff. Proben IX1
376 (metin), 354,(tercüme).
10 M. Halil Yınanç. Desturname-i Enveri, Istanbul 1928, s. 35.
11 A. Z. Velidi Togan. İbn Fadlan's Reisebericht, s. 35 (metin), 80 (terc).
12 II. Tarih kongresi zabıtları, sah. 142-151.
13 S. t Rlidenko. Ulagan kazıları ("Sovetskaya Arheologiya" Xi) hakkındaki raporunda me-
zardan çıkarılan atlarınyeleleri kesilmiş, kuyrukları örülmüş olduğunu yazıyor.
14 W. Radloff-Katanoff. Proben, IX 8.354.
Ankaradan 90 kilometre mesafede Kızılcahamam çevresinde bir maden suyu
pınarı vardır. Bu pınar yanındaki çalılar paçavradan görülmüyör.Burada veli mezarı
da yoktur. Bu paçavralar doğrudan doğruya "pillar izisi'l ne, yani "su rı:ıhu"na bağış-
lanmış nezirlerdir. Müslüman Türk bu paçavrayı dini bir huşuğla bağlarken şamanizm
adetini yaptığının farkında değildir.
Türk şamanizminin en yaygın geleneklerinden biri yağmur, dolu yağdırma vefır-
tına çıkarma yahut bunları durdurma kuvvetine malik bir taşın bulunduğuna ve bu i
i
"
taşın Türklerin büyük atalarından miras olarak kaldığına inanmaktır. Bu taşa Türk- i
ler "yada, cada" yahut "yat" taşı demişlerdir. Profesör Fuat KöwülüEdebiyat
Fa- ı
kültesimecmuasında (1925, sayı LV, sah. IO-II)
"eski Türklerde dini sihri p,ir anane i'
yat taşı"başlıklı bir makalesinde o güne kadar elde edilen tarihi malumatı toplam~ştır. i
Dikkate değer ki bu taşın kudretine yalnız şamanist Türkler değil, fakat bir çok i
islam alimleri de inanmışlardır.
İslam tarihcilerindenİbnül-Fakih
29° (m. 902) hicr~tarihinde yazdığı "Kitabü i
ahbar-il-buldan" .adlı eserinde, Ebül Abbas İsaİbn
Muhammed el-Mervezi'den i
rivayet ederek bu yağmur taşından uzun uzadıya bahsediyor. Halife Ma'mun bile i
bu taş hakkındaki hi~dyelerle alakadar olarak Horasan emiri Nuh bin Esed'e (vefatı i
841) bu taş hakkında malumat toplamasını buyurmuş. Bıi hikayeleri rivayet eden i
Ebul-Abbas'a Samanoğullarından Emir İsmail bin Ahmed, (892-907)
müşrik Türk- i
lerle yaptığı bir savaşta f'ürklerin bu taşla müthiş bir yağmur ve dolu yağdırdıklarını i
bizzat gördüğünü söylemiştir. Bu haberi İbnül-Fakih'den nakleden Yakut Hamavi i
bu rivayete "bu taş Türkler elinde şimdi de vardır" diye ilave ediyor. Türkler müslüman i
olduktan sonra da harplerde bu taşı kullandıklarına islam alimleri inanmışlardır. Bu r
inancı islam dini bakımından izah etmek isteyen bir müellif, bu taşın Nuh Peygamber i
tarafından oğlu Yafes~"ismi a'zam" duasını yazarak vermiş olduğunu söylüyor.:
Bununla şamanizmin yadasını islam mukaddesatı arasına sokmayı düşünmüştür. i
Kaşgarlı Mahmut "yat" kelimesini izah ederek "bir t~rlü kahinliktir. Husus iı
taşlarla yapılır. Böylelikle yağmur, kar yağdırılır, rüzgar estirilir. Ben bunu Yağmaı
kabilesinde gözümle gördüm. Orada yangın olmuştu. Mevsim yaz idi. Bu taşla yağmuf!
yağdırıldı. Allahu taalan'ın izniyle yangın söndürüldü" diyor (III. cilt, s 2; tercümedeı
s. 3).
Zahireddin Babur, düşmanları olan Özbek sultanlarında yadacılar (yağmurı
taşiyle yağmur yağdıran kahinler) bulunduğunu söyliyor :"Özbek sultanları yanil'
Şeybani MuhammedHan ve kardeşleri) güneş akrep burcuna girince yadacılara yada!
yapmalarını emrederiz ve böylece onu (yani Babuni) taçizle mağlup ederiz diye karar;
verdiler" (Vakayi Babtir, Reşit Rahmeti Arat tercümesi, S. 395)'
i
XVI. yüzyılda bu Özbek Sultanları, Timur oğullarına ve Maveraünnehr Türk-i
lerine göre, henüz Şamanlıktan tamamiyle ayrılmamış Türklerdi. Halbuki sonralari
Maveraünnehr'de yerleşen bu Özbekler XVII. yüzyılda Kuzeydeki Kazak-Kırgıi.
hanlarının yadacı kahinleri bulunduğunu, bunların gerçek müslüman olmadıklarını/
söylediler. Özbek Abdullah Hanın (I 55i -i 598) tarihini yazan Buhara sarayı tarih.r
cisi, Hafız Tanış 'Kazak-Kırgız sultanlarından Baba sultanın ordusundaki yadacı'.!,
nın yada taşiyle yağmur ya*dırdığını nefretle zikretmektedir16.
i
15 "Abdullahname" Kabil nüshası, varak 266B : J.a! ~:Ö.1("";''''.rJ.h y:. :.1~ p iJI '~.1 ~ iJWU,~
J.>', -,,'
Jl.a:-ı .J.>• .&~_ VIII. asır Arap seyyahı Temİm İbn Bahr de yada taşından
bahsetmektedir i:
.1<':..,'1Jui:_~ J.H:'"
(''''J..:.£. l..••ııi.", ",'.1 ~; ~i..1 'j,J
eı:LS.1)o~ ıY' \,jl; \.. ~,iJ.1)o.:-!
I""'\.ı.~.,ıs"'" .!Ijtlı.ıl~ .,.JI-ı: ı5-"&
(V. Mİnorsky. Tamim İbn Bahr'a .~i. r4'j.'.:ı' _.l.>-I J..:.£. ~-".
~:i
•••ı.:. ';J&:ll ~
.ı.:., ,"'.1 .!II.I""11ıY' ••••.!,i
Jourey to the Uyghurs. BSOAS, 1948) .
Yat yahut yada (cada) taşı eski Türklerde en mühim savaşsilahlarından biri
sayılmıştır. Eski Osmanlıca metinlerinde geçen "yat - yarağ" daki "yat" kelimesi
bu eski geleneğinbıraktığı bir "müstehase" ölsa gerektir. Anadoluda yağmur duasına
ait toplanan folklor malzemeleri arCisında"taşa dua yazıp suya koymak" tespit edil-
,miştir ki' bu da yada taşı geleneğinin bir hatırası olabilir.
XVIII. yüzyıldan sonra yat-yada (yağmur taşı) hakkındaki inanç ve gelenekler
ancak doğudaki müslüman Türklerde tespit edilmiştir. Doğu Türkistan kamlarında
"yadacı risalesi" bulundUğu malumdur. Kazak-Kırgızlarda ise "koyunların karnın-
da yağmur yağdıran bir taş" bulunduğuna' inanç vardır ı6.
Şamanist Altaylılarla Yakutlar, eskisi gibi, "yada" nın kuvvetine inanırlar. W.
Radloffbir Altaylının yada töreni yaptığını görmüş ve okuduğu afsunu tespit etmiştir ı7.
Bu Altaylı yadacı bu töreni bulutlu havayı açmak için yapmıştır.
Müslüman Türklerden' Kazak-Kırgızlar, başka müslüman Türklere nazaran,
eski şamanizm kalıntılarını en çok muhafaza eden kavimdir. Bununla beraber islam
dininin namaz; oruç, zekat gibi emirlerini çok dikkatle yerine getirirler; garipleri
himaye, öksüz ve kimsesizlere şefkat, merhamet, doğruluk gibi iyi ahlaklariyle Kazak-
Kırgızlar başka müslüman kavimlerden çok üstün bulunurlar. Fakat yemin, evIenme,
miras, defin töreni gibimeselelerde eski şamanizm adetlerinden ayrılamamışlardır.
Baksılanna, yani eski kamların haleflerine, inanırlar. Baksılara hizmet eden ruhların
bulunduğuna, büyük baba ocağının kutsiyetine, ateşe yağ atmakla ölüleri memnun
ettiklerine inanırlar. Bununla beraber hafızlara hatim indirtmeyi de ihmal etmezler.
Kazak baksılarının cemiyetteki vaz.ifelerihastalara musallat olan kötü ruhları
kovmak, fal açmak gibi işlerdir; dini vazifesi kalmamıştır.
Kazak-Kırgız baksıları, Altay kamları gibi, uzun saç bırakırlar. Fakathususi
"cübbeleri" yoktur. Y,,!-lnız,külahlarında puhu kuşunun tüyleri bulunur. Tören yapar-
ken kopuz çalar. Söylediği dualar (daha doğrusu afsunlar) mevzundur. Törene baş-
larken söylediklerinde Allahtan, peygamberden, şeyhlerden medet diler. Sonra ad-
lariyle cinlerini, atalarının ve eski baksıların ruhlarını çağırır. Dikkate değer ki Kazak
baksıları kendilerinin piri olarak Korkut Atayı tanırlar.
Kazak-Kırgızların düğün adetlerinde pek çok şamanizm kalıntıları vardır. Gelin,
kayın babasının ocağına yağ döker, yağ alevlendiği gibi ateşe karşı yere kadar eğili.r.
Kazak-Kırgızların halk edebiyatı şamanizm tetkiki için en önemli kaynak teşkil
eder. Hatta dini menkıbe ve hika,yelerde bile şamanizm unsurları doludur. Hazreti
'Ali'nin kafirlerle savaşlarını, Hasan ve Hüseyin'in şehadetlerini anlatan manzum
hikaye ve menkıbelerde islam kahramanlarıtıpkı Kazak-Kırgız gibi inanırlar ve düşü-
nürler. Bunların da yardımcıruhları vardır. Matem yaptıklarında tıpkı Kazak-Kır-
gızlar gibi tören yaparlar. Mesela "Kerbela" faciasını tasvir eden manzum bir hika-
yede Hüseyin i.çinruhların yaptıkları matem şöyle tasvir ediliyor:
'
Üçüncü ,kat gök üstünden
Yakasını parçalayıp İsa' geldi
İnleyip yakayırtıp, feryat edip
İbrahim'le İsmaildahi. geldi 18
Kazak-Kırgızların tasvirine göre matem alameti olarak peygamberler de yaka-
larını yırtarlar, bağıra çağıra ağlarlardı. XIX. yüzyıl başlarından beri Kazaklar
ı6 K. K. Yudachin, Kırgızca-Rusça sözlük, "taş" kelimesinin izahında.
ı7 W. Radloff, Aus Sibirien, II, 8-g.
ı8 W. Radloff. Proben, III, 752.
arasında Hazreti Ali ve Kerbela faciasına ait efsanevi hikayeler yayılmıştır. Bu hika-
yelerde Hazreti Ali de eski Türk masallarındaki kahramanlar gibi yedi gün uyur, düş- !
manla yedi gün yedigece güreş yapar. Bazan kadın düşmanla güreş yapar, onu mağlup
ettikten sonra evlenir. Kazak halk şairleri eski devirlerden kalma destanların 'kahra-
manları yerine Hamza, Ali, Hüseyin gibi islam kahramanlarını koyarak eski milli
destanlarının bir kısmını islam, büyüklerinin menkıbeleri şekline sokmuşkirdır. Bu
hikayeler eski şamanizm kalıntılarına islami renk vermekle beraber resmi müslüman-
lığın Altayların içerisine kadar kök salmasında da yardım etmiştir. Bu hikayelerin
mevzuları, şüphesizdir ki, İran folklorundan alınmış, fakat sünni Kazaklarınhoşuna
i
gidecek bir şekilde işlenmiştir.
Kırgızların "Manas" destanındaki kahramanlar islam dini için cihat yaparlar.
"Kafirin hakanı olmaktan müsfümanın kölesi olmak iyidir" derler. Destandaki tabire i
gÖre "at başı büyüklüğünde" Kuran'ları vardır. Fakat destan başından sonuna kadar i
şamanizm gelenekleriyle doludur.
"
, ,
Kazak-Kırgızlara nazaran kendilerini daha iyi müslüman sanan Başkurtlar XVııI. i
yüzyılın ortalarında, XIX. yüzyılın Kazak-Kırgızlarından farklı olmamışlardır. i 760 i'
yılında Başkurtlar arasında ilmi tetki.kler yapan akademisyen Lepechiri "Şeytan i
oyunu" dediği bir töreni tespit etmiştir ki tıpkı Kazak ve Doğu Türkistan Türklerinde i
müşahede edilen şaman ayininden farksızdır 19. Bundan başka dağ kültü bulunduğu i
da yine Lepechin tarafından tespit edilmiştir. Onun verdiği malumata göre Yürek- i'
dağ adlı dağın tepesine, "nezir" bağlamadan çıkmaktan Başkurtlar korkarlardı 20.i
Son yıllarda Başkurtlar ~rasında etnografya tetki~leri yapan Rudenko'ya göre Kırktıı'
denilen dağ Başkurtlarca mukaddes dağdır, ağaçlarına paçavra bağlarlar 2ı.
i
Kazaklar ve Başkurtlar arasında bizim yaptığımız araştırmalarla da birçok!
şamanizm kalıntıları tespit edilmiştir. Halbuki bunlar XVIII. yüzyıldan beri "Mah-ı
keme-i şeriye"ye tabi, her kasabada, hatta büyük köylerde bile medreseleri bulunan ii
müslümanlardır.
i
Anadolu Türklerinde şamanizm kalıntıları başka müslüman kavimlerindeki!i
kalıntılardan hiç de az değildir. Anadoluda kaybolmakta olan eski şama~izm kalıntı-ı
ları Moğol istilası devrinden sonra çok canlandığı anlaşılmaktadır. Bu devirden sonrai:
şamanizm kalıntıları örf ve adet şeklinden çıkarak yarı şaman olan şeyhların kur-:
dukIarı tekkelerde dirii bir unsur gibi yerleşmeğe başlamıştır.
;
'i
XV. yüzyılın başlarında Anadoludan Semerkande geçen Klavijo, Erzurum çev-:
resinde gördüğü bir köyüşöyle tasvir ediyor "Pazar günü Deliler kenti'ne geldik. Bun-i
lar müslümandır. Zahitler gibi yaşıyorlar. Bunlara aşık diyorlar. Müslümanlar bunların,
ziyaretine gelirler. Bu aşıklar hastaları, tedavi ederler ... Bu aşıklar saç ve sakallarınıl
tıraş eder, çıplak halde sokaklarda gezerler; gece gündüz davul çalar, türkü söylerler.i'
Evlerinin kapılarında hilal resmi bulunan siyah bayrak vardır. Bayrağın altında geM!
yik, koç ve teke boynuzları asılmıştır. Sokaklarda gezerken boynuzları beraber taşırJ
lar" 22.
i
"Barak Baba", "Sarı Saltuk", "Geyikli Baba", "Bektaş Veli" menkıbeleri bugünkül
Altay kamlarının menkıbelerinden farksız~ır.Hilmi Ziya ve Abdülbaki Gölpınarlı'-:
i
19
İ. Lepechin. Dnevnıye zapiski ... (Polnoye Sobraniye uçenıh Puteşestviy po Rossi. LV, Peters,:-
burg 1822) s. 82-83
20 Aynı eser, s. 35-37
21 S. i. Rudenko Başkın II, s. 302.
22
Klavijo Seyahatnamesi (Rus İlimler Akademisi yayını, 1881) s. 151-152.
• !
ların neşrettikleri "Barak Baba risalesi" gerçek şamanist olan Altay kamlarının afsun-
larından farksızdır. Onların mukaddes "Süt göl"ü bile bu "risale" de zikr olunuyor.
Menkıbeyegöre Barak Baba Sarı Saltuğun yetiştirdiği bir şeyhtir. Sarı Saltuk hak-
kında söylenen menkıbeleri İbn Battuta'da işitmiş ve "Saltuk'un mükaşefe sahibi
olduğu menkul ise de, hakkındaki rivayet şer'i şerife n;ugayir görünüyor" 23 diyor.
İb~ Battuta'nın Sinop'ta gördüğü cenaze tören; de şamanizm kalıntılarını ihtiva
etmesi bakımından önemlidir. Onun tavsifine göre İbrahim Beyin.anasının cenaze
töreninde ahali elbiselerin~ters giymişlerdi; başları açıktı. Ülema ise sarıkıarına siyah
bir şey bağlamışıardı 24.
Şüphesizdir ki bu törenin de "şer'-i şerif" ile ilgisi yoktur.
Fakat İbn Battuta buna dair bir şey söylememiştir.
Son zamanlarda toplanan etnografya ve folklor materyalleri Anadolu köylerinde
birçok şamanizm kalıntılarının yaşadığını göstermektedir.. Ağaçlara ve türbelere
paçavra bağlamak adeti o kadar yaygındır ki bunu bilmeyen yoktur. Al karısı denilen
bir kötü ruhun bulunduğuna inanç da çok yaygındır. Al karısı, albastı hürafesi bütün
müslüman Türklerde vardır. İslam dininin şimdiye kadar kaldıramadığı ve çok zarar-
lı hurafelerden, şamanizmin canlı kalıntılarından biridir.
Anadolunun bazı bölgelerinde, şamanist Yakutlarda ve Altaylılarda tespit edilen
ağaç kültü de vardır. Evladı olmıyan Yakut kadını bir nevi çam ağacına tapınarak
dua ettiği gibi Beyşehir köylerinden birinde bir ihtiyar ağacın yanında dua ederek
ve ağacın altından geçerek çocuk istiyen köylü kadınların bulunduğu müşahede edil-
miştir.
Kurşun dökme adeti de şamanizm geleneklerindendir; şamanistlerde Duna "kut
kuyma" denir ki "kut dökme" demektir. Kötü ruhlardan birinin çaldığı kutu, yanı
"talih, saadet unsurunu" geri döndürmek için yapılan bir sihri ayindir.
Şamanizmin bazı ayinleri tamamiyle unutulduğu halde kelimeleri kalmıştır.
Mesela şamanizmde hastaları alazlama (alaslama) töreni vardır. Yağlı paçavrayı
ateşle tutuşturup bir afsunu söyliyerek hastanın etrafında dolaştırırlar. Anadolu'da
"alazlama" ancak ateşe tutmak ve yakmak anlamında kullanılan bir kelime olarak
kalmıştır.
Şamanizmde hastaları iyileştirmek için yapılan en önemli törenlerden biri "göçür-
me" ve "çevirme" denilen törendir. Bu tören şamanın marifetiyle bir hayvanı hasta-
nın etrafında dolaştırıp hastaya musallat olan ruhu bu hayvana nakletmektir. Bu tö-
rene Moğolca "dzulik gargayu" denir.
Moğollar XVI. yüzyıldan beri resmen J,3udadinini kabul etmiş sayıldıkları halde
bu şamanizm törenini olduğu gibi muhafaza etmişlerdir. Eski zamanda hastayı ölüm-
den kurtarmak için akrabadan biri hastanın etrafında döner ve kendini feda edermiş.
Fakat son zamanlarda böyle fedailer bulunmadığı için insan suretinde bir put yapıp
hastanın başından çevirip suya atarlarmış 2.',.
XVI. Yüzyılda müslüman çağataylar arasında bu adetin bulunduğunu "Babur-
name"ye eklenen bir hikayeden öğreniyoruz. Zahireddin Babur'un çok sevdiği oğlu
Hümayun ağır hasta olmuştu. Babur Şah Hümayun'un etrafında dolaştı. Hümayun
iyileşti. Babur ise üç gün sonra öldü 26.
23 ıbn Battuta Sayehatnamesi (Şerif Paşa terc. 1. cilt, 386)
24
Aynı eser ı. 357.
25 A. Pozdniyev, Oçerki bıta buddiyskiJ:ımonastrey i budd. duJ:ıovenstvav Mongolii. S.-Petersburg
1887, s. 454.
26
"Vakayi Babur" (Rahmeti tercümesi), sah. 434
Kazaklarda, hastanın etrafinda bir hayvanı dolaştırıp kurban ettiklerini biz
kendimiz gördük; bu adete onlar "aynalma" (yani: dolaşma) derler 27.
XV. yüzyılda Anadolu Oğuzlarında bu adetin biraz islamlaştırılmış şeklini Dede i
Korkut hikayelerinde görüyoruz. Bu hikayalere göre Oğuz Beyi Salur Kazan, oğlu ı
Uruz'u esaretten kurtardıktan .sonra "kırk evli kul (köle) ile kırk cariye oğlu başına
çevirdi azat eyledi". Baştan çeviripsadaka vermek adeti İstanbulda, nazar dokuna-
rak hastalanan birinin başından tuz çevirerek ateşe atma adeti de Anadolunun muh~
telif yerlerinde müşahede edilmiştir.
Türkiyede folklor tetkikIeri ilerledikçe islam dinj talimatiyle alakası olmadığı
halde dinden imjş gibi ifa edilen adetler ve gelenekler meydana çıkarılmaktadır. Bun- i
ların arasında eski yerli dinlerin kalıntıları bulunduğu gibi en çoğu Orta Asya şamaniz- !
minden gelen.unsurlardır. Bunlardan bir kısmı cemiyet için zararsız olan örf ve adet~ i
ler haline gelmiş, dinJ:inançlarla alakası!!ı kaybetmiştir. :Büyükbir kısmı ise jslam di-
ninin mukaddesatından imiş gibi kabul edilerek islamiyetin saflığını lekeleyen, kir-
leten bid'atler teşkil etmiş ve cemiyet hayatı ve milli bünyemiz için de çok zararlı
"müstehase" ler haline gelmiştir.
İslam dininin gerçek talimatındanhabersiz
olan halk kitlesi, aydın din alimi i
rehberler bulunmadığı için, manevJ: jhtiyaçlarinı din perdesi .a1tıIidaki şamanizm i
kalıntılariyle tatmin etmeğe mecbur oluyor. Üfürükçülük; kocakarı tedavileri, mezar- i;
lardan medet ummak, nezir olarak paçavralar bağlamak, doğum buhranlarını al
karısının marifeti sanmak ve saire şamanizmin en zararlı kalıntılarıdır.
!
•
i
Cahiliyet devrinden kalma inançlarla ve islam dininin talimatına aykırı görülen
görenek ve geleneklerle din alimleri mücadele etmişler ve mücadele etmekte devam!
ediyorlar. Bu mücadelenin uzun tarihi ..jecildler dolduran edebiyatı vardır.
Aydın genç din alimlerimizin önemli vazifelerinden biri, belki birincisi islam!
talimatına aykırı olan şamanizm kalıntılariyle mücadele etmektir. Türk halk toplu- i
luğunu bu zararlı "ietimaı müstahaseler" den kurtarmıya fen mensuplarından ziyade i
.gerçek din alimleri muvaffak.olacaklardır .
• If'.
27
Kazak-Kırgızlar sevgi ifade etmek için "aynalayın" derler, yani "etrafında dolaşayım, döneyim,!
kurban ola:yım" demektir.
