ÜLKÜCÜ DÜNYA GÖRÜŞÜ

Ülkücülük; Müslüman ve Dokuz Işıkçı Milliyetçiliktir...

ANA MENÜ

BAŞBUĞ TÜRKEŞ

KİTAPLAR

HABERLER

Hicret'in tarihî, içtimaî ve ik­tisadî yönden olduğu gibi dinî, siyasî ve hukukî yönden de birtakım sonuçlan ol­muştur. Müslümanlar, hicretle birlikte Mekke müşriklerinin zulüm ve baskısın­dan kurtularak Medine'yi yurt edinince İslâm'a yeni girenlerin de gerek zulüm ve baskıya mâruz kalmadan yaşamaları, gerekse yeni kurulan İslâm toplumuna destek olmaları ve İslâm esaslannı Öğren­me imkânına kavuşmaları bakımından onlara katılmaları büyük Önem arzedi-yordu. Bundan dolayı Medine'ye hicret, dinî bir vecîbe olmanın yanında hicret et­meyenlerin ulaşamayacağı bir fazilet de sayılıyordu.



Birçok âyette hicret cihadla birlikte anıldığı gibi (el-Bakara 2/218; el-Enfâl 8/ 72, 74-75; et-Tevbe 9/20; en-Nahl 16/110) bu âyetlerde ve diğer bazı yerlerde (Âl-i İmrân 3/195; en-Nahl 16/41; el-Hac 22/58) Allah yolunda hicretin önem ve faziletine işaret edilmiş, kişinin hayatını ve inancı­nı korumak için vatanını terkederek baş­ka bir yere göçmesi sebebiyle karşılaşa­cağı zorluklara katlanması bakımından da İslâm'a bağlılığın göstergesi sayılmış­tır. "-Bilhassa o fey- hicret eden fakirlere aittir ki onlar Allah'tan fazlu inayet ve hoşnutluk beklerler: Allah'a ve Peygam-ber'ine yardım ederken yurtlarından çı­karılıp mallarından mahrum edilmişler­dir. İşte bunlar sadıkların ta kendileridir. Onlardan önce -Medine'yi- yurt ve iman evi edinmiş olanlar kendilerine hicret edenlere karşı sevgi beslerler. Onlara ve­rilen şeylerden dolayı içlerinde bir ihtiyaç duymazlar. Kendileri yoksulluk içinde ol­salar bile onları öz canlarından daha üs­tün tutarlar. Kim nefsinin hırsından ve cimriliğinden korunursa işte muratları­na erenler onlardır" (el-Haşr 59/8-9) me­alindeki âyette bu husus dile getirildiği gibi ashabın faziletiyle ilgili olarak yapı­lan tasniflerde muhacirler de kendi ara­larında ayırıma tâbi tutulmuş, önce hic­ret edenler sonrakilerden üstün sayılmış­tır (Bağdadî, s. 299-303; SüyÛtî, Tedrîbü'r-râuî, s. 407).



Mekke'de ilk müslümanların, Kureyş'in zulüm ve baskısına Karşı geleceğe yöne­lik herhangi bir plan ve stratejileri olmak­sızın pasif bir şekilde boyun eğdiklerini düşünmek doğru değildir. O dönemde müslürnanlar, İntikam için değil bir ideal uğruna verilecek mücadele ve savaşın icap ettirdiği ruhî bir hazırlık devresi ge­çiriyordu. Ayrıca silâhlı bir direnişin ge­rektirdiği şartlara da sahip değillerdi. Bu­nun için savunulabilir bir toprak ve İslâm İdealine bağlı etkili bir siyasî otoritenin varlığı şarttı. Nitekim Medine'ye hicretin siyasî açıdan anlamı ve hedefi şu âyetle ifade edilmiştir: "Ve şöyle de: Rabbim! Gi­receğim yere doğrulukla girmemi sağla; çıkacağım yerden de beni doğrulukla çı­kar ve tarafından bana hakkıyla yardım edici bir kuvvet ver" {el-İsrâ 17/80). Katâ-de b. Dİâme, davasının bir kuvvet ve oto­rite olmadan yürüyemeyeceğini anlayan Resûl-i Ekrem'e, hemen hicretten önce nazil olan bu âyette kuvvet ve iktidar için dua etmesinin emredildiğini belirtir (İbn Kayyım el-Cevziyye, Zâdü7-me'âd, 11, 55; İbn Kesîr, III, 59). Hz. Peygamber, İslâm'ın evrensel boyutta tebliği ve müslümanla­rın barış ve güven içinde yaşamaları için siyasî hâkimiyetin hayatî önem taşıdığını düşündüğünden İkinci Akabe Biatı'nda Medine üzerinde şahsî otoritesinin kabu­lünü kesin şekilde istemişti. Hicretle bir­likte bu siyasî hedefin ilk adımı atılmış ve daha sonra merhale merhale amaca ula­şılmıştır.



Hicretle ortaya çıkan en önemli durum şüphesiz müslümanların bir yurt edin­miş olmalarıdır. Uğradıkları baskılar yü­zünden daha Önce Habeşistan'a göç eden müslümanlar bu defa anayurtlarıyla ilgi­lerini tamamıyla keserek Medine'ye hic­ret etmişlerdi. Hicretten önce siyasî bir organizasyona sahip bulunmayan müslü­manların siyasî iktidarlarının hâkimiyet ve faaliyet alanı olacak bir yurtları yoktu. Hicretin hemen ardından ise devlet kur­ma imkânına kavuştukları gibi bu devle­tin hâkimiyet alanını meydana getiren bir ülkeye de sahip olmuşlardı. Böylece ilk dârülislâm, bazı hadislerde "dârülhic-re" veya "dârülmuhâcirîn" diye de anılan (İbn Mâce, "Cihâd", 38; Ebû Dâvûd, "Ci-hâd", 90; Hâkim, Ilı, 4-5) Medine olmuş­tu (İbn Kayyım, Ahkâmu ehli'Z'Zİmme, 1, 5). Mekke döneminde nazil olan âyetler daha çok dinin inanç esaslarıyla ilgili iken hicretten sonra bağımsız bir devletin ku­rulmasıyla birlikte gerek Kur'an'da gerek­se sünnette müslümanların toplumsal ve milletlerarası alanda ilişkilerini düzenle­yen siyasî, hukukî ve iktisadî esaslar va­zedilmiştir. Bundan dolayı hicret İslâm teşrii bakımından da önemli bir merhale oluşturmaktadır.



Hicretin bazı önemli hukukî sonuçları­nın belirtildiği bir hadiste kaydedildiğine göre Resûlullah, bir seriyyenin veya ordu­nun başında gönderdiği kumandana ken­disi ve beraberindeki müslümanlar hak­kında hayrı ve takvayı tavsiye ederek şöy­le derdi: "Müşriklerle karşılaştığınızda onların şu üç husustan birini seçmelerini iste ve bunlardan hangisine icabet eder­lerse kabul ederek kendilerinden el çek: Onları İslâm'a davet et; eğer sana icabet ederlerse kabul et ve onları kendi yurtla­rından dârülmuhâcirîne göç etmeye ça­ğır. Bunu yaptıkları takdirde muhacirle­rin lehine ve aleyhine olan hükümlerin on­ların da lehine ve aleyhine olacağını bildir. Eğer kendi yurtlarını tercih ederlerse müslüman olan bedevî Araplar'ın (A'râb*) statüsüne girerler ve kendilerine müslü-manlara uygulanan hükümler uygulanır. Müslümanlarla birlikte cihad etmezlerse fey ve ganimetten pay alamazlar. Eğer İslâm'a girmeyi reddederlerse onları ciz­ye vermeye davet et, icabet ettikleri tak­dirde kabul et ve kendilerinden el çek. Eğer bundan da yüz çevirirlerse Allah'a güven ve onlarla savaş" (İbn Mâce, "Ci­hâd", 38; Ebû Dâvûd, "Cihâd", 90; Tirmi-zî, '"Siyer", 48).



Bu hadisten anlaşıldığı üzere başlan­gıçta İslâm'a girenlerin kendi yurtlarını terkedip Medine'ye hicret etmeleri farz­dı. Çünkü yeni müslüman olanların İslâ­miyet'in hükümlerini öğrenmeleri ve İs­lâm toplumunun çekirdeğini oluşturan ensar ve muhacirlere destek olmaları za­ruri idi. Medine'ye hicretin farz oluşu Mek­ke'nin fethine kadar devam etmiştir. Resûl-i Ekrem'in, "Fetihten sonra hicret yoktur" (aş. bk.) hadisi de bunu göster­mektedir (Cessâs, (II, 75; Serahsî, X, 6).



İmam Şafiî'nin belirttiğine göre Medi­ne'ye hicreti takip eden ilK zamanlar hic­ret farz olmadığı gibi Mekke'de ikamet de haram değildi. Hicretten sonra cihad önce mubah, daha sonra farz kılınınca hicret etmeyenlere karşı uygulanan bas­kı ve zulüm iyice arttı. Bunun üzerine baskıya mâruz kalanlardan hicrete gücü yetenlerin hicret etmesi farz kılındı. İlk İslâm toplumunun geleceği bakımından taşıdığı önem sebebiyle bu emre uyma­yanların durumu ve akıbeti şöyle ifade edilmiştir: "Kendi nefislerine zulmeden kişiler olarak canlarını alacağı kimselere melekler, "Ne işte idiniz?' derler. Onlar, 'Biz yeryüzünde -dinin emirlerini uygula­maktan- âcizdik' deyince melekler, 'Al­lah'ın arzı geniş değil miydi, siz de hicret edeydiniz ya' derler. İşte onların barınak­ları cehennemdir. O ne kötü bir yerdir!" (en-Nisâ 4/97). Âyetin devamında ise hic­rete gücü yetmeyenlerin mazeretinin kabul edileceği belirtilmiştir (en-Nisâ 4/ 98). Öte yandan hicret, göç etmeye muk­tedir olanlardan dinleri hususunda bas­kıya mâruz kalanlar için farz kılınmıştır. Çünkü Resûlullah, Hz. Abbas gibi baskı altında bulunmayan bazı kişilere Mekke'­de kalma izni vermiştir (Şafiî, IV, 84).



Muhacirler, Allah için yurtlarını terke­derek Medine'yi vatan edinen çeşitli ka­bilelere mensup kimselerdi. Çoğunun ne toprağı ne de hayvanı vardı; Hz. Peygam­ber onlara feyden infakta bulunuyordu. Çölde yaşayan bedevî müslümanlar ise feyden pay alamıyordu. Bedevîlerden_sa-vaşa katılanlar ganimetten paylarını alıp giderlerdi. Diğer taraftan muhacirler ci-had ve umumi seferberlik ilânı halinde savaşa katılmakla mükelleftiler. Bunların yeterli olması durumunda bedevî müslü-manların savaşa katılma zorunluluğu or­tadan kalkardı (Ebû Ubeyd. s. 272; Hat-tâbî, [II. 83; Sindî, Hâşiyetü İbn Mâce, II, 103).



İmam Şâfıî. hicret etmeyenlerden muh­taç olanlara zekât verilebileceği görüşün­dedir. Ona göre zekât feyden payı olma­yanlara, fey ise askerlere aittir. Fey ehline zekât, zekât ehline de fey verilmez. Zekât ehli hicret etmeyenler ve savaşmayan-lardır. Resûlullah zamanında zekât ehli "A'râb", fey ehli ise "muhacirin" diye ad­landırılmıştı (Mâverdî, s. 127-128; Nevevî, XIII, 38) Ebû Hanîfe'ye ve Mâlik'e göre ise zekâtla fey aynıdır, biri diğerinin yerine harcanabilir (Nevevî, XIII, 38; Şevkânî. VII, 262).



Hicretten sonra ensarla muhacirler arasında kardeşlik bağı (muâhât*) kurul­muş ve bunlar birbirlerine mirasçı kılın­mıştı. Buna karşılık hicret eden bir müs-lümanla, dârülharpte İslâm'a girmiş ve henüz hicret etmemiş olan akrabası ara­sında ilgili âyet gereğince (el-Enfâl 8/72) mirasçılık cereyan etmezdi. Hicret eden müslümanm dârülharpte müste'men ola­rak bulunması da bunun için yeterli de­ğildi. Zira miras velayete dayanır, velayet kopukken tevarüs cereyan etmez. Ancak bu hüküm Mekke'nin fethine kadar de­vam etmiştir. Çünkü Mekke'nin fethiyie hicretin hükmü, "Fetihten sonra hicret yoktur" hadisiyle neshedildiği gibi. "Hısım­lar Allah'ın kitabında birbirine daha ya­kındır" (el-Enfâl 8/75) âyetiyle de müslü-manlar arasında tevarüsün hicrete değil akrabalık bağına dayandığı belirtilmiş ve önceki hüküm neshedilmiştir (Ebû Ubeyd, s. 275; Cessâs, II, 241-243; III, 74-76).



İbn Abbas. Resûlullah'ın Mekke'nin fet-hedildiği gün, "Fetihten sonra hicret yok­tur, ancak cihad ve niyet kalmıştır; ciha­da çağrıldığınızda icabet edin" dediğini nakleder (Dârimî, "Siyer", 69; Tirmizî, "Si­yer", 33). Buna göre, Mekke'nin fethin­den sonra Medine'ye hicretin fazileti ar­tık kalmamakla birlikte cihad ve ameller­de hayra niyet etmek gibi birtakım dav­ranışlarda bulunmak hicretin faziletiyle eşdeğerde sayılmıştır {Sindî, Hâşiyetü'n-Nesa'lVU, 146). Bunların yanında Allah rızâsı için ilim tahsil etmek ve dininden dolayı baskıya uğradığı yerden göç etmek gibi hususlar da bu hicretin değerine eş fiillerdir. Fetihle dârülislâm olan Mekke'­den hicretin artık son bulmasına karşılık dârülharpten dârülislâma hicret kıya­mete kadar devam edecektir (Süyûtî, Şer-hu'n-Nesâ%VU, 147; Mübârekfûrî, V, 215).



Bu hususla ilgili başka bir rivayete gö­re Ya'lâ b. Ümeyye, babası Ümeyye'yi fe­tih zamanında Resûlullah'a getirerek, "Ey Allah'ın resulü! Hicret üzere babama biatta bulun" deyince Hz. Peygamber, "Onunla cihad üzere biatta bulunurum, hicret artık sona erdi" karşılığını vermiş­tir (Nesâî, "Be/at", 9). Bu hadis, dârülis­lâm olması sebebiyle artık Mekke'den hicretin gerekli olmadığına işaret ettiği gibi başka bir yerden Medine'ye hicrete gerek kalmadığını da belirtmektedir. Çün­kü İslâmiyet birçok yerde ve özellikle Me­dine'de hâkim duruma gelmişti. Dârül­harpten dârülislâma hicretin devamlı bir vecîbe olarak kalmasının amacı ise dârül­harpte inançları sebebiyle baskıya mâruz kalan müslümanların dârülislâma gele­rek kurtulmaları, dinlerinin gereğini ye­rine getirebilecekleri bir ortama kavuş­maları ve dârülislâmdaki müslümanlara destek olmalarıdır (İbn Kudâme, X, 513; Mübârekfûrî, V, 215).



Mekke'nin fethiyie hicretin son buldu­ğunu belirten bu hadisler yanında hicre­tin kıyamete kadar devam edeceğini bil­diren hadisler de vardır. Muâviye, Resûl-i Ekrem'in, "Tövbe sona ermedikçe hicret sona ermez, güneş batıdan doğuncaya kadar da tövbe son bulmaz" dediğini nak­leder (Dârimî, "Siyer", 70; İbn Kayyım el-Cevziyye, Zâdü'l-me'âd, II, 70). Diğer bir hadiste de, "Kâfirlerle savaş devam et­tikçe hicret sona ermez" denilmektedir (Nesâî, "Bey'at", 15). Bu hadislerdeki hic­retle, yabancı bir ülkede müslüman olan kimsenin İslâm ülkesine hicretinin kaste­dildiği belirtilmiş ve bu yorumla, hicretin sona erdiğine dair rivayetler ile devam edeceğine dair rivayetler arasında bir uy­gunluk sağlanmıştır (Sindî, Hâşiyetü'n-Nesâ'î, VII. 147).



Kur'ân-ı Kerim'de hicretle ilgili hüküm­leri ve Hz. Peygamber'in uygulamasını göz önüne alan müslüman hukukçular kendi zamanlarındaki milletlerarası şart­lar çerçevesinde, gayri müslim bir toplum içinde İslâmiyet'i kabul eden kimselerin veya düşman istilâsına uğrayan İslâm ül­kesindeki müslümanların hicret açısından durumlarını tartışmıştır. "Muhacir, Al­lah'ın yasakladığı şeylerden uzaklaşan ve onları terkeden kimsedir" (Buhârî, "îmân", 4, "Rikâk", 26; Ebû Dâvûd, "Ci-hâd", 2) mealindeki hadisten de anlaşı­lacağı gibi hicret genel anlamda dinin ya­sakladığı şeyleri terketmeyi ifade etmekle birlikte hukukçular hicreti özel olarak "bir yerden başka bir yere göç etme" an­lamında kullanmışlardır. Buna göre hic­ret iki türlü olmuştur, a) Korku ülkesinden (dârülhavf) emniyet ülkesine (dârülemn) hicret. Habeşistan hicretiyle Mekke'den Medine'ye hicretin ilk dönemi gibi. b) Dâ­rülharpten dârülislâma hicret. Resûl-i Ek­rem'in Medine'ye iyice yerleşmesi ve gü­cü yeten müslümanların hicret etmele­rinden sonraki devreyi kapsar. O dönem­de hicret Medine'ye göç etmeye münha­sırdı. Mekke fethinden sonra bu sınırla­ma kaldırılmış ve hicret genelde gücü ye­ten müslümanlann dârülharpten göçme­leri şeklinde anlaşılmıştır (Mübârekfûrî, V, 248). Bu tür hicretin ise kıyamete ka­dar devam edeceği konusunda icmâ var­dır. Buna göre dârülharpte inançlarını açıkça söyleyemeyenlerin ve farzları yerine getiremeyenlerin hicrete güçleri yetiyor­sa dârülislâma hicret etmeleri farz, dâ­rülharpte kalmaları haramdır. "İman edip de hicret etmeyenlere gelince, onlar hic­ret edinceye kadar sizin onlara hiçbir şey­le velayetiniz yoktur" (el-Enfâl 8/72) me­alindeki âyetle, bulundukları ülkede di­nin esaslarını yerine getiremedikleri hal­de hicret etmeyenleri kınayan Nisa sûre­sinin 97-98. âyetleri (yk. bk.) buna delâ­let eder. Ayrıca farzların yerine getirilme­si gücü yetenlere farz olduğu gibi farzın ancak kendisiyle tamamlanabileceği şey de farzdır. Buna göre hicret etmedikçe farzları yerine getirmek mümkün değil­se hicret farz olur.



İslâmiyet yalnız bir inanç sistemi değil aynı zamanda bir hayat tarzı ve bir dün­ya görüşü olduğundan müslümanlann İslâmî hüküm ve vecîbelerin rahatlıkla yerine getirilebildiği bir ortamda gü­venlik içinde yaşamaları büyük önem ta­şımaktadır. Yukarıda zikredilen âyetler yanında Hz. Peygamber'in, "Müşrikler arasında ikamet eden müslümandan be­riyim" (Ebû Dâvûd, "Cihâd", 105; Tirmizî. "Siyer", 42) hadisi de müslümanlann bas­kılara mâruz kaldıkları takdirde gayri müslimlerle beraber yaşamalarının ya­saklandığını ve hicretin gerekliliğini an­latmaktadır (Cessâs, II. 242; İbn Kudâme, X, 513; İbn Kayyım el-Cevziyye, Zâdü'İ-me'ad, II, 70). Semüre b. Cündeb'in Re­sûl-i Ekrem'den naklettiği şu hadis de bunu teyit etmektedir: "Müşriklerle be­raber oturmayın, onlara karışmayın; kim onlarla birlikte oturur veya onlara karışır­sa onlar gibidir (Tirmizî, "Siyer", 42).



İslâm toplumunun dışında yaşayan bir müslüman yalnızlık hissine kapılır; bu ise

aşağılık duygusu doğurarak gitgide gay­ri müslimlere tâbi olmaya yol açar. Halbu­ki İslâm dini müslümanın kendini güçlü, onurlu ve üstün olarak görmesini, Allah'ın hükümranlığından başka herhangi bir hâ­kimiyeti kabul etmemesini ister. Bundan dolayı dinin gereklerini yerine getirme­nin mümkün olmadığı bir yerde ikamet etmek haram kılınmıştır. Ancak dârül-harpte olup da dinin emirlerini yerine ge­tiremeyenler hicrete İmkân bulamadıkla­rı takdirde bu hükümden istisna edilmiş­lerdir. Dârülharpte dinin emirlerini ser­bestçe yerine getirme hususunda baskı­ya mâruz kalmayanların dârülislâma hic­ret etmeleri ise farz değil müstehaptır. Bunlara yine de hicretin tavsiye edilme­si, müslümanların ilke olarak İslâm top­lumu içinde yaşamasının içtimaî ve siya­sî yönden gerekli görülmesi ve yabancı bir toplumda kendi inançlarını paylaşma­yanlarla birlikte yaşamanın muhtemel olumsuzluktan sebebiyledir. Özellikle En­dülüs'te yaşanan tarihî tecrübenin etki­siyle Mâliki âlimleri genel olarak küfrün hâkimiyeti altında yaşamanın hiçbir za­man caiz olmadığını, mutlaka hicret edil­mesi gerektiğini söylerler. Ancak bazı âlimler kâfirlerin hidayetine vesile olmak amacıyla dârülharpte kalmayı meşru gör­müşlerdir (Venşerîsî, II. 133).



Dârülharpte dinin emirlerini yerine ge­tirmeye gücü yeten müslümanların hic­ret etmesinin farz olmadığına dair bir de­lil de Hz. Peygamber'İn, amcası Abbas'a Mekke'de ikamet izni vermiş olmasıdır. Benî Adî kabilesinin yoksullarını ve yetim­lerini barındıran Nuaym b. Abdullah hic­ret etmek istediğinde kavmi ondan, di­ninin icaplarını yerine getirmede serbest olacağını söyleyip kalmasını İstedi. Nuaym bir müddet sonra hicret ettiğinde Resûl-i Ekrem ona şöyle dedi: "Kavminin sana karşı davranışı benim kavmimin bana davranışından daha iyi oldu. Zira kavmim beni yurdumdan çıkardı ve beni Öldür­mek istedi; senin kavmin ise seni korudu ve sana eziyete engel oldu". Nuaym bu­na şu cevabı verdi: "Ey Allah'ın resulül Senin kavmin seni Allah'a itaate ve düş­manlarıyla cihada şevketti; benim kav­mim ise beni hicretten ve Allah'a itaat­ten alıkoydu" (İbn Kudâme, X, 515).



Şafiî âlimlerinin belirttiğine göre dârül­harpte dinini açıkça yaşayabilen bir müs­lümanın orada İslâm'ın yayılacağını umu­yorsa kalması hicret etmesinden daha faziletlidir. Hatta dârülharpte dinin ge­reklerini serbestçe yerine getirmesi ya­nında hicretiyle de müslümanlara yardımcı olması söz konusu değilse ikameti farz­dır. Çünkü Şafiî fakihlerine göre dârül­harpte müslüman kendini korumaya ve müstakil olarak yaşamaya muktedir ol­duğu takdirde onun bulunduğu yer dârü-lislâm sayılır; orayı terketmesi halinde o yer dârülharbe dönüşeceğinden terki ca­iz olmaz (İbn Hacer el-Heytemî, IX, 269; Remlî, VIII, 82).



Bazı Hanbelî âlimleri, dârülharpten ayrı olarak kötü âdetlerin hâkim olduğu beldelerle âsilerin elinde bulunan yerler­den hicret etmenin gerekli olduğunu be­lirtirler (Haccâvî, 11,7). İmam Mâlik de ha­ramların yaygın olduğu bölgelerde ve Se­lefe küfredilen yerlerde ikameti haram saymıştır (İbn Rüşd, el-Beyân ue't-tatışîl, IV, 171; XVIII, 335-336; Ebû Bekir İbnü'l-Arabî. I, 484).



Şafiî ve Hanbelî fakihleri, dârülharpte müslüman olup henüz dârülislâma hicret etmemiş bulunan bir müslümanın huku­ken can ve mal güvenliğine sahip olduğu görüşündedir. Onlara göre bu müslüma­nın canına ve malına tecavüz etmek kı­sas ve tazmini gerektirir. O yerin fethe­dilmesi durumunda da malına ve mülkü­ne ganimet hükmü uygulanmaz. Hanefî-ler'e göre ise hicret etmeyen müslümanın canı ve malı diyâneten dokunulmaz olsa bile hukuken koruma altında değildir, öl­dürülmesi durumunda yalnız kefarete hükmedileceği gibi o yerin İslâm hâkimi­yeti altına girmesi halinde elinde bulunan menkul mallan dışındaki emlâkine gani­met hükmü uygulanır. Mâlikî âlimlerinin bir kısmı ilk görüşü, bir kısmı da ikinci gö­rüşü savunmuştur; üçüncü bir grup ise can ve mal arasında ayırım yaparak ilki­nin imanla, ikincisinin İslâm ülkesine hic­retle dokunulmazlık kazanabileceğini be­lirtmiştir (Venşerisî, II, 127-131).



Ukbe b. Amr'ın naklettiğine göre Hz. Peygamber şöyle demiştir: "Bir cemaa­te Allah'ın kitabını en iyi okuyanlar imam­lık eder; bunlar kıraatte eşitseler sünne­ti en iyi bilenleri, sünnette eşit olurlarsa hicrette önde gelenleri imam olur" (Şev-kânî, IH, 178). Ahmed b. Hanbel'e göre na­mazda imamette kıraat ve fıkıh bilgisin­de eşit olunması halinde yaşlılığa değil dâ­rülharpten dârülislâma hicrette önceliğe itibar edilir. Zira hicret bir ibadettir, onu Önce yapan kimse namazı kıldırmaya da­ha lâyık olur (İbn Kudâme, II, 19). Hanefî ve Şâfıî âlimlerinin çoğunluğu, hicretin Mekke fethiyle sona erdiğini gerekçe gös­tererek kıraat yeteneği ve fıkhî bilgiden sonra takva ve fazileti göz önüne almış­tır. Çünkü hicret bir anlamıyla günahlardan uzaklaşıp takvaya erişmektir (Zeylâî, I, 134). Ancak Şevkânî, imamette önceli­ği gerektiren bu hicretin Hz. Peygamber devrine has olmadığını, kıyamete kadar hükmü baki sayılan genel anlamda hicret olduğunu belirtir {Neylü'l-eutâr, III, 179).



Hicret kavramı, klasik dönem cihad ve ülke kavramları çerçevesinde kazandığı dinî-siyasî anlamıyla, bütün Ortaçağ bo­yunca İslâm hâkimiyetinin zayıfladığı yer­lerde ve dönemlerde olduğu gibi İslâm dünyasının Batı karşısında gerilemeye başladığı son birkaç yüzyıl boyunca da birçok dinî-siyasî hareketin mahallî ve milletlerarası güçlere karşı verdiği müca­delede önemli rol oynamıştır. Hindistan'­da Ahmed Şehid'in, Nijerya'da Osman b. Fûdi, Futa Toro'da el-Hâc Ömer Tâl, Ce­zayir'de Emîr Abdülkâdir el-Cezâirî, Su­dan'da Muhammed Ahmed el-MehdTnin, Libya'da I. Dünya Savaşı sırasında Senû-siyye tarikatı ve Hindistan'da Hilâfet Ha-reketi'nin (1920), sömürge güçlerine ve­ya İslâm'a muhalif hareketlere karşı mü­cadelelerini meşru göstermek için cihad-la birlikte bu kavrama atıfta bulunduğu görülmektedir. Osmanlı Devleti'nin kay­bettiği topraklardan ve özellikle 1860-1914 yılları arasında Kafkasya ve Balkan-lar'dan Anadolu'ya yönelen müslüman göçleri de hicret kavramıyla İfade edilmiş ve göç işlerini düzenlemekle görevli teş­kilâtlara İdâre-i Umûmiyye-i Muhâcirîn Komisyonu veya Muhâcirîn-i İslâmiyye Komisyon-i Âlîsi gibi adlar verilmiştir.



XX. yüzyıl ortalarında Mevdûdî ve Sey-yid Kutub gibi dinî liderler ve düşünürler hicreti, müslüman ulus-devletlerin sekü-ler, kapitalist ve modernist politikalarıyla özdeşleştirdikleri yeni Câhiliye'den uzak durma şeklinde ideolojik bir anlamda kul­landılar. Mısır'da Şükrî Mustafa'nın kur­duğu, muhalifleri tarafından daha çokCe-mâatü't-tekfîr ve'i-hicre adıyla anılan Ce-mâat-ı Müslimîn mensupları, bu Câhiliye kavramını daha da genişleterek Cemal Abdünnâsır ve Enver Sedat yönetiminde­ki Mısır toplumunu İslâm dışı saydılar ve ondan uzak durmanın gerektiğini ileri sü­rerek Mansüre'de toplumdan kopuk bir grup oluşturdular.



İslâm tarihinin ilk dönemlerinde hic­ret kavramı çerçevesinde daha çok gayri müslim bir ülkede müslüman olan kim­senin İslâm ülkesine göç etmesi ele alınır­ken İslâm hâkimiyetinin zayıflamaya baş­laması üzerine ve özellikle XII. yüzyıldan itibaren doğuda Moğollar'ın, batıda hıris-tiyan devletlerin eline geçen İslâm top­raklarındaki müslümaniarın durumu da

tartışılır olmuş, bu ülkelerden hicret edi­lip edilmeyeceği veya hangi şartlarda hic­ret edilmesi gerektiği konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Ancak gerek Osmanlı Devleti'nin çökmesi üzerine ge­rek sömürgecilik döneminden sonra olu­şan yeni devletler içinde kalan müslüman azınlıklarla bağımsızlığa kavuşamayan müslüman toplulukların varlığı yanında, İslâm toprakları üzerinde birçoğu laik veya Batı tesirinde bir düzeni uygulayan ulus-devletlerin meydana geldiği günü­müzde farklı bir durum ortaya çıkmıştır. Artık müslümanlar, diledikleri zaman bu ülkelerden herhangi birine yerleşme ve hatta seyahat etme imkânına sahip ol­madıkları gibi, gayri müslim bir ülkedeki müslüman azınlıklar veya İslâmiyet'i ye­ni kabul eden bir kişi istediği bir müslü­man ülkesine serbestçe hicret edeme­mektedir. Ayrıca bu ulus-devletlerin bir­çoğunda hâkim olan siyasî ve hukukî ya­pı sebebiyle müslümanlar kendi ülkele­rinde bile İslâm'a uygun şekilde yaşama konusunda ciddi zorluklarla karşı karşıya gelmişlerdir. Modern iletişim araçlarıyla küçülen, Batı'nın kültürel, ekonomik ve askerî hâkimiyeti altında bulunan günü­müz dünyasında bütün müslümanlar bir anlamda gayri müslimlerin hâkimiyeti al­tındaki bir toplum manzarası çizmekte­dir.



Bu durumda hicret, karşılaşılan güçlük­ler sebebiyle bir yerden diğerine göç et­me yerine Allah'ın emirlerine uyma ve ya­saklarından kaçınma şeklinde manevî bo­yutuyla önem kazanmakta, gayri müslim bir ülkede bulunan müslüman azınlıklar yerine göre bağımsızlıklarını elde etme­ye veya kendi dinî ve kültürel kimliklerini koruyarak güven ve barış içinde yaşaya­cakları şartlan oluşturmaya, müslüman ülkelerde bulunanlar da İslâm'ı yaşama konusunda karşılaştıkları zorluklan aş­maya çalışmak sorumluluğu taşımakta­dırlar. Hicretin esasen maddî boyutuyla da zorluklar karşısında pasif bir kaçış de­ğil İslâm'ı öğrenmek ve yaşamak için ye­ni İmkânlar aramaya, yeni şartların oluş­masına zemin hazırlamaya yönelik etkin bir çaba olması onu her iki boyutu bakı­mından cihad kavramıyla bütünleştir­mektedir.



Çalışma, öğrenim ve eğitim amacıyla ve kendi istekleriyle İslâm ülkelerinden Batı ülkelerine göç eden müslümanların durumu geçmişte benzeri olmayan, do­layısıyla fukaha arasında tartışılmayan yeni bir gelişmedir. Bunun meşrulaştırıl-ması konusunda bazı araştırmacılar Ha-

beşistan'a hicret modeline atıfta bulu­nurken bazıları da gerek İslâm'ı tebliğ et­menin, gerekse müslüman toplumların kalkınması için modern bilim ve teknolo­jinin öğrenilmesinin önemi sebebiyle bu ülkelere gitmenin yalnız mubah değil ay­nı zamanda gerekli olduğunu ileri sür­mektedir. Buna ayrıca ticarî ilişkilerin ge­liştirilmesi, iş ve çalışma imkânlarının aranması gibi hususlar da eklenmekte ve gayri müslim ülkelere göçün genel ola­rak ihtiyaç ve zaruret prensiplerinden ha­reketle meşru sayıldığı görülmektedir. Ayrıca gayri müslim ülkelerden İslâm ül­kesine hicretin gerekçesi, müslümanın can ve mal güvenliğiyle dinin temel hü­kümlerini serbestçe yerine getirme im­kânının bulunmaması olduğundan geç­miş dönemlerin aksine milletlerarası iliş­kilerde barışın hâkim olduğu günümüz­de ve özellikle demokratik Batı ülkelerin­de dini tebliğ ve yaşama konusunda şart­ların birçok müslüman ülkeden daha uy­gun olduğuna da dikkat çekilmektedir. Ancak Batı demokrasilerinde dinî hürri­yetten genellikle İbadet özgürlüğünün anlaşılması, buna karşılık İslâm'ın sosyal hayatın her alanında prensipler koyması sebebiyle bu ülkelerdeki müslümanların kendi gerçek dinî ve kültürel kimlikleriy­le yaşama imkânları, içinde bulundukları-gayri müslim toplumun müsamahasıyla sınırlı kalmaktadır. Çoğulculuğun ve çok kültürlü bir toplum yapısının tarihî tec­rübesine sahip olmayan Batı dünyası, müslüman azınlıkların kendi kimliklerini koruyarak yaşamaları konusunda hazır­lıksız göründüğü gibi demokrasiye ve ser­best düşünceye rağmen Batı kültürünün tekelci yapısının müslüman lan asimile-den vazgeçip geçmeyeceği, onların bu ül­kelerde daha etkin duruma gelmelerinin ne gibi sonuçlar doğuracağı merak konu­sudur. Bununla birlikte milletlerarası iliş­kilerde insan haklarıyla ilgili telakkilerin ön plana çıktığı, global ve dinamik bir rekabetin hâkim olduğu zamanımızda müslüman azınlıkların birçok yerde sis­temi zorlamasının sonucunda yeni şart­lar oluşmakta, fevkalâde durumlar dışın­da müslüman bir ülkeye hicret yerine müslümanların bulundukları yerlerde güçlenmesine yönelik politikalar önem kazanmaktadır.



BİBLİYOGRAFYA :



Dârimî, "Siyer", 69-70; Buhârî, "îmân", 4, "Rikâk", 26; İbn Mâce. "Cihâd", 38; Ebû Dâ-vûd, "Cihâd", 2, 90, 105; Tirmizî. "Siyer", 33, 42, 48; Nesâî. "Bey'at", 9, 15;Şâfıî, ei-Qm, IV, 84; Ebû Ubeyd. el-Emuâl, Kahire 1975, s. 272, 275; Cessâs, AhkâmÜ't-Kur'ân, II, 241-243; III, 74-76; Hattâbî, Me'â/imü's-sünen, Humus 1969, III, 83; Hâkim. el-Müstedrek, III, 4-5; Bağ­dadî, Uşûlü'd-dîn. s. 299-303; Mâverdî. el-Ah-kâmü's-sutyâniyye, Kahire 1966, s. 127-128; Serahsî, el-Mebsût, X, 6-7; Şîrâzî, el-Mühezzeb, II, 227; İbn Rüşd, el-Mukaddimât, Kahire 1325, 11,611-613; a.mlf.. el-Beyân ve't-tahşU (nşr. Muhammed el-Haccî), Beyrut 1404-1406/1984-1986, II, 212, 582-583; IV, 163, 171; XVIII, 335-336; Ebû Bekir İbnü'l-Arabî. Ahkâmü'l-Kur-'ân, I, 414-415, 476-477, 484-487; İbn Kudâ-me. el-Muğnî, II, 19; X, 513-515; Nevevî, Şerhu Müslim, XIII, 8, 38; Zeylaî, Tebyînü'l-hakS'ik, Bulak 1313, I, 134; İbn Kayyım el-Cevziyye, Zâ-dü't-mecâd Kahire 1950,11, 55, 70; a.mlf.. Ahkâ-mu ehli'z-zimme (nşr. Subhî es-Sâlih), Dımaşk 1381/1961,1, 5; İbn Kesîr, Tefsîrû'l-Kur'ân, Ka­hire, ts., II), 59; Süyûtî, Şerhu'n-Nesâ't, Kahire 1930, VII, 147; a.mlf.. Tedrîbü'r-raoî, s. 407; Ven-şerisî, e/-Mi'yârü'/-mucri£>,Beyrutl981,ll, 119-135, 137-141,440; Haccâvî. el-iknâ". Kahire 1351, II, 7; İbn Hacer el-Heytemî, Tuhfetû'l-muh-tâc, Kahire 1315, IX, 269; Remli, Nihâyetü't-muhtâc. Kahire 1386/1967, VIII, 82; Sindî, Hâşi-yetü İbn Mâce, Kahire 1313, II, 103;a.mIf., Hâ-şİyetû'n-Nesâ'î, Kahire 1930, VII, 146-147; Şev-kânî, Neylü'l-euiâr, III, 178-179; VII, 262; Mûbâ-rekfûrî, Tuhfetü't-ahuezî, Kahire 1383/1963, V, 215, 229, 248; R. Peters, islam and Colonia-lism: The Doctrine ofJihad İn Modem History, The Hague 1979, s. 41-42, 48, 57-62, 66, 88, 152; Ahmed Abdülgafûr Attâr, el-Hicre, Mekke 1400/1980; Mahmood Ahmad Ghazi, TheSpirit of Hijrah and İts Reoiual in Modern Ttmes, Is-lamabad 1401;MuhammadSamiullah. Muslims in Alien Society, Lahore 1982, tür.yer.; Zakaria Bashier, Hijra: Story and Signifıcance, Leices-ter 1403/1983; Şevkî Ebû Halil. el-Hicre hade-şünğayyeremecra't-tarîh, Dımaşk 1406/1986; Muhammad Khalil Masud, "The Obligation to Migrate: The Doctrine of Hİjra in Islamic Law", Müslim Trauellers: Pilgrİmage, Migration and the Religious Imaginatİon (ed. D. R Eickelman -|. Piscatori). London 1990, s. 29-49; Kemal H. Karpat. "The Hijra from Russia and the Bal-kans: The Process of Self-Definition in the Late Ottoman State", a.e., s. 131-152; Ahmet özel, İslâm Hukukunda Ülke Kavramı: Dârü-tistâm-Dârülharp, İstanbul 1991, s. 284-302; a.mlf., "Hicretin Fikhî Yönü", Diyanet Dergi­si, XIX/3, Ankara 1983, s. 29-37; Ahmed Fuâd Seyyid, Târihu'd-da'oetİ'l-islâmiyye, Kahire 1414/1994, s. 29-52; Muhammed Hayr Heykel, el-Cihâd ve'l-kıtâl fı's-siyâseti'ş-şer'iyye, Bey­rut 1414/1994,1, 661.669-671,674-676,686-692; Abdülmüteâl es-Saîdî. "el-Hicretü'n-Ne-beviyye ve'1-hükmü'l-ecnebî", Risâletü'l-ls-/âm.XI/l, Kahire 1959, s. 99-106; Zaferü'l-İslâm Han. "el-Hicre: Ma'nâhâ veşılatühâbi'l-'aşri'I-hadîş", el-Bacşü'l-lslâmî, XXXI/9, Leknev1987, s. 32-38; Bernard Lewis, "Legal and His-torical Reflections on the Position of Müslim Populations under Non-Muslim Rule", JIMMA, Xlll/1 (1992), s. 1-16; İmtiyaz Yusuf. "Hijrah", The Oxford Encyclopedia of the Modern Isla-micWbrld,Mew York 1995,11, 111-112.

SON YAZI

YAZARLAR