ZEMAHŞERÎ (MUSTAFA ÖZTÜRK, M. SUAT MERTOĞLU)
01 Ocak 1970
27 Receb 467 (18 Mart 1075) tarihinde Hârizm bölgesinde Türkmenistan’ın Taşavuz (Daşoğuz, Taşauz) ili Köroğlu ilçesindeki (İlmamedov, XX/2 [2011], s. 192) Zemahşer’de doğdu. Mekke’de Kâbe’ye mücâvir olarak bulunduğundan “Cârullah”, mensup bulunduğu bölgenin övünç kaynağı sayıldığı için “Fahr-i Hârizm” lakaplarıyla anılır. Zemahşerî’yi genelde Fars kökenli kabul edenlerin yanında, özellikle yaşadığı dönemde Hârizm’deki nüfusun büyük çoğunluğunu Türkler’in oluşturmasından dolayı Türk asıllı kabul edenler de vardır. Bununla birlikte Zemahşerî eserlerinin hemen tamamını Arapça kaleme almış, hatta eserleriyle bu dile hizmet etmeyi şeref saymıştır (el-Mufa??al, I, 17-19). Şiirlerindeki bazı ifadelerden onun dindar bir aileden geldiği anlaşılmaktadır. Selçuklu Veziri Müeyyidülmülk tarafından herhalde siyasî bir sebeple hapse atılan babası ilim ve takvâ sahibi bir mahalle imamı idi ve muhtemelen hapiste iken vefat etmişti; dedesi de dindar bir kişiydi (Zemahşerî, Dîvân, s. 270-275). Kaynaklarda Zemahşerî’nin bir bacağının takma olduğu, bu yüzden uzun elbise giydiği belirtilir. Onun topal kalmasının sebebiyle ilgili olarak bir seyahat sırasında şiddetli soğuktan ayağının donması, damdan veya binek hayvanından düşmesi, çocukluk yıllarında bir kuşun ayağını kopardığı için annesinin bedduasını alması gibi olaylardan söz edilir. İbn Hallikân’ın naklettiği bir rivayete göre Zemahşerî, insanların kesik bacağı sebebiyle kendisi hakkında yanlış bir düşünceye kapılmasından endişe ettiğinden ayağının şiddetli soğuktan donması yüzünden kesildiğine dair birçok kişinin şahitliğini içeren bir belge düzenlemiştir (Vefeyât, V, 169).
Yaşadığı dönemde Hârizm canlı bir ilim ve kültür merkeziydi. Buna rağmen Zemahşerî gerek sakatlığı gerekse ailesinin geçim sıkıntısı çekmesi yüzünden babası tarafından terzilik mesleğine verildi; fakat onun ilim tahsili hususundaki ısrarı üzerine medreseye gönderildi. Vefatından birkaç yıl öncesine kadar ilim tahsili ve icâzet almak için çaba sarfetti. Gençlik yıllarından itibaren Hârizm, Buhara ve Bağdat gibi ilim merkezlerinde birçok âlimin derslerine katıldı. İlmî şahsiyetinin oluşmasında en büyük pay, lugat, nahiv, tıp gibi alanlarda döneminin en büyük âlimlerinden kabul edilen Mu‘tezile âlimi Ebû Mudar Mahmûd b. Cerîr ed-Dabbî el-İsfahânî’ye aittir. Hârizm’de Mu‘tezile mezhebinin görüşlerini yaydığı söylenen Dabbî, Zemahşerî’yi yetiştirmesinin yanında ona her türlü maddî ve mânevî yardımda bulunup bazı devlet adamlarıyla tanışmasına vesile oldu. Zemahşerî’nin Mu‘tezile düşüncesiyle irtibatını sağlayan iki hocasından daha söz edilmektedir. Bunlar Zeydî-Mu‘tezilî müfessir, fıkıh ve kelâm âlimi Hâkim el-Cüşemî ile (İbrâhim b. Kasım, II, 892) kendisine kelâmda (usul) hocalık, tefsirde öğrencilik yapan, son dönemin en önemli Mu‘tezile kelâmcısı kabul edilen Rükneddin İbnü’l-Melâhimî’dir (Abdüsselâm b. Muhammed el-Enderesbânî, s. 368; Taşköprizâde, II, 100; ayrıca bk. Koloğlu, s. 49). Zemahşerî, Bağdat’ta Ebü’l-Hasan Ali b. Muzaffer en-Nîsâbûrî ve Ebû Nasr el-İsfahânî’den edebî ilimler, Ebü’l-Hattâb Nasr b. Ahmed İbnü’l-Batir, Ebû Sa‘d eş-Şekkanî ve Ebû Mansûr Nasr el-Hârisî’den hadis, Ebû Abdullah ed-Dâmeganî’den hadis ve fıkıh dersleri aldı. Mekke’de Ebû Bekir Abdullah b. Talha el-Ya‘bürî’den Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ını okudu; Ebü’s-Saâdât İbnü’ş-Şecerî’den nahiv ve edebiyat tahsil etti.
Talebe seçiminde ve icâzet verme hususunda çok titiz davranan Zemahşerî Hârizm, Bağdat, Mekke gibi şehirlerde birçok öğrenci yetiştirdi. Bakkalî, Ali b. Muhammed el-İmrânî el-Hârizmî, Âmir b. Hasan es-Simsâr, Ebü’l-Mehâsin İsmâil b. Abdullah et-Tavîlî, Ebû Sa‘d Ahmed b. Mahmûd eş-Şâşî ve Muvaffak b. Ahmed el-Mekkî onun talebeleri arasında zikredilebilir. Yakın dostu ve hâmisi olan Mekke Emîri Ebü’l-Hasan Ali (Uley) b. Îsâ b. Vehhâs da Zemahşerî’ye hem hocalık hem öğrencilik yaptı (İbnü’l-Kıftî, III, 268; Lane, s. 251). Zemahşerî Ebû Tâhir es-Silefî, Reşîdüddin el-Vatvât, Ebû Tâhir el-Husûî ve Zeyneb bint Şi‘râ gibi âlimlere de icâzet verdi. Hadis rivayet ettiği bilinen Zemahşerî’den İbn Şehrâşûb gibi bazı Şiî âlimleri rivayette bulundu. Çağdaşı Abdüsselâm b. Muhammed el-Enderesbânî, Zemahşerî’nin Hârizm’de hadis ilmini ihya eden ilk kişi olduğunu ve Irak’tan hadis kitapları getirtip insanları bunları okumaya teşvik ettiğini, bu sayede hadis ilminin bölgede yayıldığını söylemektedir (Fî Sîreti’z-Zema?şerî, s. 379). Zehebî ve İbn Hacer hadis rivayeti konusunda Zemahşerî’yi “sâlih” olarak nitelendirmiş, ancak insanları i‘tizâlî fikirlere davet ettiği için onun özellikle el-Keşşâf adlı tefsirine ihtiyatla yaklaşılması gerektiğine dikkat çekmişlerdir (Mîzânü’l-i?tidâl, IV, 78; Lisânü’l-Mîzân, VI, 4). Hiç evlenmemiş olduğu anlaşılan Zemahşerî, Selçuklu Veziri Nizâmülmülk’e yazdığı bir şiirde değersiz kişilerin yüksek makamlara geçtiğinden şikâyette bulunup kendisinin üstün meziyetlerinden dolayı lâyık olduğu makama getirilmesini istedi. Fakat muhtemelen kendini çok övmesi ve Mu‘tezilî olmakla iftihar etmesi gibi sebeplerle beklediği ilgiyi göremedi. Bunun üzerine Hârizm’den ayrılıp Horasan’a gitti; bazı devlet adamlarıyla görüştü ve bir kasidesinde Mücîrüddevle el-Erdistânî’yi methetti. Ardından İsfahan’a geçti; burada da Melikşah’ın oğlu Muhammed’le yakın ilişki kurup onu öven şiirler yazdı.
Zemahşerî 512 (1118) yılında şiddetli bir hastalığa yakalandı. Bu sırada gördüğü bir rüya üzerine devlet adamlarına bir daha methiye yazmamaya, onlardan ihsan ve makam talep etmemeye karar verdi. Sağlığına kavuştuktan sonra Mekke’ye gitmek üzere yola çıktı; Bağdat’a uğrayıp buradaki âlimlerle görüştü, onların derslerine katıldı. Mekke’ye ulaştığında Emîr Îsâ b. Vehhâs tarafından karşılandı. Bu arada Arap yarımadasının birçok bölgesini dolaştı. Seyahatleri esnasında Arap kabileleriyle ilgilendi; Arapça’nın incelikleri ve farklı lehçeleri hakkında geniş bilgi edindi. Mekke’de iki yıllık ikametinin ardından Hârizm’e döndü. Burada Hârizmşahlar Hükümdarı Kutbüddin Hârizmşah ile oğlu Atsız ona büyük itibar gösterdi. Hârizm’e dönüşünden on yıl kadar sonra tekrar Mekke’ye hareket etti. Dımaşk’a uğrayıp Tâcülmülûk Böri b. Tuğtegin ve oğlu Şemsülmülûk’le görüştü; onları Bâtınîler’e ve Haçlılar’a karşı mücadelelerinden dolayı övdü. Dımaşk’ta muhtemelen birkaç yıl kaldı. Ardından gittiği Mekke’de Emîr Îsâ b. Vehhâs’tan yine sıcak ilgi gördü. Bu arada bazı Mu‘tezile âlimlerinin talepleri ve İbn Vehhâs’ın teşvikiyle meşhur tefsiri el-Keşşâf’ı yazmaya başladı. İki yıl dört ay gibi bir zamanda eserini tamamladı ve bir süre sonra memleketine dönmeye karar verdi. 533 (1138) yılına rastlayan bu seyahati sırasında bir defa daha Bağdat’a uğradı. Burada hem ders verdi hem de Nizâmiye Medresesi müderrisi Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîki’nin derslerine katılıp altmış altı yaşında iken ondan icâzet aldı. Ardından Hârizm’e giderek Özbekistan sınırları içindeki Cürcâniye’ye (Ürgenç/Gürgenç) yerleşti. 9 Zilhicce 538 (13 Haziran 1144) tarihinde arefe gecesi burada vefat etti.
Zemahşerî hayatının ilk kırk beş yılında makam ve mevki peşinde koşan, şöhret düşkünü, hırçın ve kibirli bir şahsiyet olarak bilinmektedir. Bu nitelikleri birçok şiirine de yansımıştır. Rahat bir yaşam sürmek arzusuyla devlet adamlarına methiyeler yazmasını fakirlik içinde büyümüş olmasıyla açıklamak, ayrıca sakatlığının kendisi için hem mahcubiyet hem de büyük bir hırs ve azim kaynağı olduğunu, birçok şiirinde kendisinden ve eserlerinden övgüyle söz etmesinin bunlardan kaynaklandığını düşünmek mümkündür. Kırk beş yaşında iken yakalandığı hastalıktan sonra âdeta bir durulma ve olgunlaşma sürecine girmiş, ömrünün sonuna kadar kanaatkâr ve mütevazi bir âlim olarak yaşamıştır. İbn Kutluboğa, Ebû Hanîfe’nin menâkıbına dair Şe?a?i?u’n-Nu?mân adlı bir eser kaleme alan Zemahşerî’yi “asrının imamı” olarak nitelemiş ve onun Hanefî fakihleri arasında sayıldığını kaydetmiştir (Tâcü’t-terâcim, s. 71). Zemahşerî itikadda Mu‘tezile mezhebine mensuptur. Gerek kendisinin Ebü’l-Kasım el-Mu‘tezilî şeklinde takdim edilmesini istemesi ve Mu‘tezilî olmaktan şeref duyması gerekse “hâtemü’l-Mu‘tezile” diye anılması bu mezhebe bağlılığının çok güçlü olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte dil âlimi ve müfessir olarak tanınmış, muhtasar bir eser olan el-Minhâc dışında kelâma dair bir eser yazmamıştır. Mu‘tezile kelâmı açısından etkili bir isim değildir. Diğer taraftan onun Mu‘tezile içinde hangi fırkaya mensup bulunduğu da tartışmalıdır. Kendisi bu mezhebin Hârizm’de yayılan her iki fırkasının mensuplarıyla temasa geçmiş, hem Hâkim el-Cüşemî gibi Behşemiyye’den hem de Ebû Mudar ed-Dabbî ve İbnü’l-Melâhimî gibi Hüseyniyye’den olan kimselere öğrencilik yapmıştır. Madelung’un, Zemahşerî’nin Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’den etkilendiği yolundaki kanaatini aktaran Schmidtke el-Minhâc’ın muhtevasının da bu görüşü teyit ettiğini söyler (neşredenin girişi, s. 9). el-Minhâc’da Behşemiyye’nin kurucusu Ebû Hâşim el-Cübbâî ve babası Ebû Ali el-Cübbâî’ye birçok yerde atıfta bulunurken Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’den hiç söz etmediğinden Zemahşerî’yi Behşemiyye’ye daha yakın görenler de vardır (Koloğlu, s. 49-50). Ancak bu iki fırka arasındaki ihtilâflarda çoğu zaman açık bir tavır takınmadığından (EI2 Suppl. [İng.], s. 841) onun Mu‘tezile içinde mensup bulunduğu ekolü kesin olarak belirlemek mümkün görünmemektedir. Bazı Şiî müellifleri ise özellikle Ehl-i beyt’in faziletlerini anlatan şiirleriyle Rebî?u’l-ebrâr adlı eserindeki bazı ifadeleri delil gösterip Zemahşerî’nin Şiî olduğunu iddia etmişlerdir (Hânsârî, VIII, 120-123). Fakat el-Keşşâf’ta birçok yerde Hz. Ebû Bekir ile Ömer’den övgüyle söz etmesi, yer yer Hz. Osman’ın zühd ve takvâsından örnekler vermesi, Şîa’nın bazı âyetlerle ilgili yorumlarını eleştirip bunların bir kısmını -İnşirâh sûresinin 7. âyetinin tefsirinde olduğu gibi- bid‘at diye nitelendirmesi söz konusu iddiayı çürütmektedir.
Zemahşerî daha ziyade el-Keşşâf adlı tefsiriyle tanınmıştır. Dirâyet tefsiri alanında eşsiz kabul edilen bu eserin mukaddimesinde (I, 16-17) Kur’an’ı yorumlamanın zor bir iş olduğunu söyleyen Zemahşerî’ye göre bu işi yapacak kişinin öncelikle Arap dili ve belâgatındaki meânî ve beyân ilimlerini çok iyi bilmesi, bunun yanında diğer ilimlerde de geniş birikiminin bulunması ve zihnî melekelerinin güçlü olması gerekir. Zemahşerî, Kur’an nazmını i‘câzın temel unsuru kabul etmiş ve bu mu‘ciz nazımdaki güzellikleri ince tahlillerle ortaya koymaya çalışmıştır. Tefsirinde dilin bütün imkânlarını kullanmasının yanında aklın ilkelerine de büyük önem vermiş, özellikle Kur’an’daki tasvir, temsil ve mecazlarla ilgili anlam takdirlerinde son derece başarılı kabul edilmiştir. Bununla birlikte i‘tizâlî görüşleri Kur’an’a dayandırmak amacıyla kimi zaman zorlama te’viller yapmış, bu yüzden başta İbnü’l-Müneyyir olmak üzere Kadî İyâz, İbn Teymiyye ve Ebû Hayyân el-Endelüsî gibi birçokları tarafından tenkit edilmiştir. Ayrıca tefsirinde özellikle sûrelerin faziletleri hakkında zayıf ve uydurma rivayetlere yer verdiği, kıraatleri tercihte Kur’an’ın üslûbuna ve dil kurallarına uygunluk ilkesine riayet ettiği, Mu‘tezile’nin temel prensiplerine uygun içerikteki âyetleri muhkem, diğerlerini müteşâbih olarak değerlendirdiği, Mâide âyetinin (5/54) tefsirinde mutasavvıflar hakkında yer yer edep dışı ifadeler kullandığı ve özellikle Eş‘arîler’i Mücbire, Haşviyye gibi sıfatlarla anıp üstü kapalı biçimde Ehl-i sünnet’e ağır isnatlarda bulunduğu için eleştirilmiştir.
Hadis, fıkıh, kelâm gibi ilimlerde de geniş bilgiye sahip bulunan Zemahşerî özellikle Arap dili ve edebiyatı konusunda otorite kabul edilmiş bir şahsiyettir ve Arap asıllı olmamasına rağmen “şeyhü’l-Arabiyye” diye nitelendirilmiştir. Hatta onun bir gün Ebûkubeys dağına çıkıp Araplar’a, “Atalarınızın dilini gelin benden öğrenin” dediği rivayet edilmektedir. Arap dilindeki tartışılmaz otoritesinden dolayı edebiyatta birçok darbımesele konu olmuştur. Basra dil mektebine mensup olmakla birlikte seçmeci ve uzlaştırmacı bir yol izleyen Zemahşerî, el-Mufa??al adlı eserinde daha çok Basralı gramer âlimlerinin, zaman zaman Kûfeliler’in, bazan da Ebû Ali el-Fârisî ile öğrencisi İbn Cinnî’nin görüşlerini benimsemiş, yer yer kendi fikirlerini de ortaya koymuştur. el-Mufa??al’ının, gerek plan ve tertibindeki düzgünlük gerekse anlatımındaki kolaylık ve muhtevasındaki zenginlik dolayısıyla kendi zamanına kadar Arap gramerine dair yazılmış eserlerin en mükemmeli kabul edilmesi onun bu alandaki otoritesini göstermesi bakımından önemlidir.
Eserleri. Zemahşerî’nin eserlerinin sayısını otuz olarak tesbit edenler bulunduğu gibi altmış beşe kadar çıkaranlar da vardır. Bu farklılık, bazı kitapların çeşitli bölümlerinin müstakil eser sayılmasından veya bir kısım eserlerinin değişik isimlerle anılmasından kaynaklanmış olmalıdır.
A) Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelâm. 1. el-Keşşâf* ?an ?a?a?i?ı gavâmizi’t-tenzîl ve ?uyûni’l-e?avîl fî vücûhi’t-te?vîl (I-II, Bulak 1281; I-II, Kahire 1307, 1308; nşr. M. Mürsî Âmir, I-VI, Kahire 1397/1977; nşr. Muhammed Abdüsselâm Şâhin, Beyrut 2003). Eser Fahreddin er-Râzî, Kadî Beyzâvî, Ebü’l-Berekât en-Nesefî, Ebüssuûd Efendi gibi Sünnî müfessirler için temel kaynak olmuş ve üzerine birçok çalışma yapılmıştır.
2. Nüketü’l-i?râb fî garîbi’l-i?râb. Kur’an’daki garîb lafızların i‘rabına dairdir (Leknev 1872; nşr. Ebü’l-Fütûh Şerîf, Kahire 1985).
3. el-Keşf fi’l-?ırâ?ât. Bazı kaynaklarda el-Keşf fi’l-?ırâ?âti’l-?aşr diye de anılmaktadır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 511).
4. el-Fâ?i? fî garîbi’l-?adîs_ (Haydarâbâd 1324; nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî – Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1364/1945, 1391).
5. el-Mu?ta?ar min Kitâbi’l-Muvâfa?a beyne Ehli’l-beyt ve’?-?a?âbe. İsmâil b. Ali es-Semmân’ın Ehl-i beyt’in ve sahâbenin faziletine dair eseri için yapılan bir ihtisar çalışmasıdır (nşr. Yûsuf Ahmed, Beyrut 1999; nşr. Seyyid İbrâhim Sâdık, Kahire 2001).
6. Ru?ûsü’l-mesâ?il. Hanefîler’le Şâfiîler arasındaki ihtilâflar hakkında olup (nşr. Abdullah Nezîr Ahmed, Beyrut 1987, 2007) Abdülhalîm Muhammed eser üzerine bir doktora çalışması yapmıştır (1977, Saint Andrews Üniversitesi [İskoçya]).
7. el-Minhâc fî u?ûli’d-dîn. Schmidtke tarafından önce A Mu?tazilite Creed of az-Zama?šari adıyla İngilizce’ye çevrilmiş ve bu çeviriyle birlikte neşredilmiş (bk. bibl.), daha sonra tashihli yeni bir neşri yapılmıştır (Ma?ârif, XX/3 [Tahran 2004], s. 116-148).
B) Dil, Lugat ve Edebiyat. 1. el-Mufa??al* fî ?ınâ?ati’l-i?râb. Arap gramerine dairdir (nşr. J. B. Broch, Oslo 1859, 1879; İskenderiye 1291; Delhi 1309; Kahire 1323; nşr. Hâlid İsmâil Hassân, Kahire 2006).
2. el-Ünmû?ec. Nahivle ilgili olan eser el-Mufa??al’dan ihtisar edilmiş olup üzerine çeşitli şerhler yazılmış (Abdullah Muhammed el-Habeşî, I, 305-307) ve birçok baskısı yapılmıştır (Bulak 1269; Tebriz 1275; Oslo 1859; Kahire 1289; İstanbul 1289, 1298/1880 [Meydânî’nin Nüzhetü’?-?arf’ının sonunda], 1308, 1323; Kazan 1897; Beyrut 1981).
3. el-Müfred ve’l-mü?ellef (el-Müfred ve’l-mürekkeb). Yine nahivle ilgili küçük bir risâle olan eseri (İstanbul 1300; Kahire 1324, 1328; Dımaşk 1385/1966) A. Abdülbâsıt el-Mersafî (Kahire 1990) ve Behîce Bâkır el-Hasenî (MMİIr., XV [Bağdat 1387/1967], s. 87-121) yayımlamıştır.
4. Mes?ele (Risâle) fî kelimeti’ş-şehâde. Gramer tahliline dair bu risâleyi Behîce Bâkır el-Hasenî (MMİIr., XV [Bağdat 1387/1967], s. 121-128) ve Muhammed Ahmed ed-Dâlî (MMLA, LXVIII [Dımaşk 1993], s. 77-94) neşretmiştir.
5. el-Mu?âcât (el-Mu?âccât) bi’l-mesâ?ili’n-na?viyye (el-Ehâci’n-na?viyye). Kur’an, hadis ve eski Arap şiirindeki bazı ifadeler çerçevesinde nahivle ilgili elli meselenin soru-cevap şeklinde ele alındığı manzum bir eser olup Mustafa el-Hadrî ile (Hama 1969) Behîce Bâkır el-Hasenî (Bağdat 1973) tarafından yayımlanmıştır.
6. Şer?u ebyâti Kitâbi Sîbeveyhi. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi III. Ahmed bölümünde bir nüshasının bulunduğu ve Abdullah Derviş tarafından neşre hazırlandığı belirtilmektedir (Lutpi İbrahim, s. 103).
7. Mu?addimetü’l-edeb. Arapça öğrenmek isteyen Hârizmşahlar Hükümdarı Atsız b. Muhammed için telif edilen bir sözlüktür (nşr. J. G. Wetzstein, I-II, Leipzig 1844-1850; nşr. Muhammed Fevzî Ali, Kahire 1998).
8. Esâsü’l-belâga. Arapça mecazlar sözlüğüdür (meselâ Kahire 1299; Leknev 1311; nşr. Abdürrahim Mahmûd, Kahire 1372/1953; Beyrut 1965; nşr. Şevki el-Maarrî – M. Naîm, Beyrut 1998).
9. Kitâbü’l-Cibâl ve’l-emkine ve’l-miyâh. Coğrafya ve tarih sözlüğü niteliğindeki eseri M. Salverda de Grave – T. W. J. Juynboll (Leiden 1856; Frankfurt 1994), Muhammed Sâdık Bahrülulûm (Necef 1962), İbrâhim es-Sâmerrâî (Bağdat 1968) ve Ahmed Abdüttevvâb Avad (Kahire 1999) neşretmiştir.
10. Dîvânü’ş-şi?r (Dîvânü’l-edeb). Zemahşerî’nin 5000 beyitten fazla şiirini içeren eserini Ali Abdullah Amr (Kahire 1979) ve Abdüssettâr Dayf (Kahire 2004) yayımlamış, Fâtıma Yûsuf el-Hıyemî ise şerhetmiştir (Beyrut 2008).
11. A?cebü’l-?aceb fî şer?i Lâmiyyeti’l-?Arab. Şenferâ’ya ait Lâmiyyetü’l-?Arab adlı kasidenin şerhidir (İstanbul 1300, s. 10-70; diğer bazı eserlerle birlikte, Kahire 1906, 1910; Dımaşk 1961; Beyrut 1973; diğer bazı şerhlerle birlikte Bulûgu’l-ereb adıyla, nşr. Muhammed Abdülhâkim el-Kadî – Muhammed Abdürrâzık İrfân, Kahire 1989).
12. el-Müsta??â fi’l-ems_âl (el-Müsta??â fî ems_âli’l-?Arab). 3461 Arap meseline dairdir (nşr. Muhammed Abdülmuîd Han, Haydarâbâd 1381/1962; Beyrut 1977, 1982). Âlî Mustafa Efendi, bu eserden seçtiği bazı meselleri Farsça ve Türkçe açıklamalarla birlikte Zübdetü’l-emsâl adlı eserinde toplamıştır.
13. Nevâbigu’l-kelim (el-Kelimü’n-nevâbig). Kısa vecîzeler tarzındaki edebî metinlerden ibaret olup ilk defa H. A. Schultens tarafından Muhammed b. Dihkan Ali en-Nesefî’nin şerhi ve Latince tercümesiyle birlikte yayımlanmış (Leiden 1772), ayrıca birçok baskısı yapılmış (İstanbul 1866, 1885; Paris 1870; Kahire 1870, 1887, 1907, 1961 [Yûsuf el-Bustânî ve Selahaddin el-Bustânî’nin tahkikiyle Ems_âlü’ş-şar? ve’l-garb adlı mecmuanın içinde]; Riyad 1971 [Behîce Bâkır el-Hasenî’nin tahkikiyle]), Barbier de Meynard’ın Fransızca tercümesi Paris’te neşredilmiş (Les pensées de Zamakhschari, 1876), eserle ilgili çeşitli şerhler yazılmış (Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 2051-2053), bu şerhlerin bazıları Türkçe’ye çevrilmiştir (İA, XIII, 513).
14. ed-Dürrü’d-dâ?ir el-münte?ab fî kinâyâti ve’sti?ârâti ve teşbîhâti’l-?Arab (nşr. Behîce Bâkır el-Hasenî, MMİIr., XVI [Bağdat 1968], s. 224-267).
15. el-?us?âsü’l-müsta?im fi’l-?arûz (nşr. Behîce Bâkır el-Hasenî, Bağdat 1970). Eser ayrıca Fahreddin Kabâve tarafından el-?ıs?âs fî ?ilmi’l-?arûz adıyla yayımlanmıştır (Beyrut 1989).
16. ?a?îde fî sü?âli’l-Gazzâlî. Bazı kaynaklarda Mesâ?ilü’l-Gazzâlî diye de anılmaktadır (Brockelmann, GAL, I, 350).
C) Diğer Eserleri. 1. A?vâ?u’?-?eheb fi’l-mevâ?i? ve’l-?u?ab (en-Na?â?i?u’?-?ıgar). Edebî nesirle yazılmış 100 kısa makaleden oluşmaktadır. İlk olarak V. Hammer-Purgstall tarafından Almanca tercümesiyle birlikte (Viyana 1835), ardından Abdülbâsıt el-Ünsî (Beyrut 1314), Muhammed Said Râfiî (Kahire 1328), Yâsîn Muhammed Sevvâs (Beyrut 1992) ve Ahmed Abdüttevvâb Avad (Kahire 1994) tarafından neşredilmiştir. Eseri H. L. Fleischer (Leipzig 1835) ve G. Weil (Stuttgart 1836) Almanca’ya, Barbier de Meynard Fransızca’ya (Paris 1876), Said ve Mehmed Zihni efendilerle (İstanbul 1290) Rahmi Serin (İstanbul, ts. [Bedir Yayınevi]) Türkçe’ye çevirmiştir.
2. Ma?amât (en-Na?â?i?u’l-kibâr). Elli makameden ibaret olup müellifin edebî nesirle kendine hitaben kaleme aldığı dinî ve ahlâkî nasihatleri içerir. İlk defa Kahire’de yayımlanan eser (1322) Oskar Rescher tarafından Almanca’ya çevrilmiştir (Greifswald 1913). Kahire’de birkaç baskısı daha yapılmış (1907, 1917, 1975), Yûsuf el-Bikaî tarafından da neşredilmiştir (Beyrut 1981).
3. Rebî?u’l-ebrâr ve nu?û?ü’l-a?bâr (fu?û?ü’l-a?bâr). Muhâdarât sahasındaki en önemli eserlerden biridir. Halifelerin, büyük sahâbîlerin ve fakihlerin hikmetli sözleriyle ibret alınacak hikâyeler ve meşhur şairlerden iktibaslar içerir (I-IV; Kahire 1292; Bağdat 1976-1982). Eser üzerine çeşitli şerh ve ihtisar çalışmaları yapılmış (Abdullah Muhammed el-Habeşî, II, 840-841), Amasyalı Hatibzâde Muhyiddin Mehmed’in Ravzü’l-a?yâr adlı ihtisar çalışmasını Âşık Çelebi II. Selim adına Türkçe’ye çevirmiştir. Ayrıca Nûreddin Muhammed el-Mûsevî tarafından Zehrü’r-rebî? adıyla Farsça’ya tercüme edilmiş, Kahire’de basılan (1292) eserin ilmî neşrini Selîm en-Naîmî (Bağdat 1976) ve Abdülmecîd Diyâb (Kahire 1992) gerçekleştirmiştir. Behîce Bâkır el-Hasenî eserin bir bölümünün edisyon kritiğini içeren bir doktora çalışması yapmıştır (A Biography of al-Zamakhshari with a Critical Edition of Part of Rabi? al-Abrar, 1965, Cambridge Üniversitesi).
4. Nüzhetü’l-müte?ennis ve nühzetü’l-mu?tebis. Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki nüshasıyla (Ayasofya, nr. 4331) ilgili kayıttan eserin Rebî?u’l-ebrâr’dan seçme metinlerden oluştuğu anlaşılmaktadır.
5. ?a?â?i?ü’l-?aşereti’l-kirâmi’l-berere. Aşere-i mübeşşereden on sahâbînin biyografisine dair olup Behîce Bâkır el-Hasenî tarafından neşredilmiştir (Bağdat 1968).
6. el-?a?îdetü’l-ba?û?iyye ve ta?mîsühâ (nşr. Behîce Bâkır el-Hasenî, el-Üstâ?, Bağdat 1967, XIV/1-2).
7. Ta?lîmü’l-mübtedî ve irşâdü’l-mu?tedî (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mecmûa, nr. 4254). Zemahşerî’nin kaynaklarda başka eserleri de zikredilmektedir.
Zemahşerî’ye dair pek çok kitap ve makale yayımlanmış, tez çalışmaları yapılmıştır. Bunlardan bazıları şöylece sıralanabilir: Mustafa Nâsıf, el-Belâga ?inde’z-Zema?şerî (doktora tezi, 1952, Aynüşşems Üniversitesi [Kahire]); Mustafa Sâvî el-Cüveynî, Menhecü’z-Zema?şerî fî tefsîri’l-?ur?ân ve beyânü i?câzih (Kahire 1959); a.mlf., ?ırâ?e fî türâs_i’z-Zema?şerî (İskenderiye 1997); Ahmed Muhammed el-Havfî, ez-Zema?şerî (Kahire 1966); Muhammed Şâhin, Cârullah ez-Zema?şerî ve es_eruhû fi’d-dirâsâti’n-na?viyye (Kahire 1969); Ali Özek, Zemahşerî ve Arap Lügatçılığındaki Yeri (doktora tezi, 1973, İÜ Ed.Fak.); Cihat Tunç, Zemahşerî ve Kelâmın Ana Meseleleri (doçentlik tezi, 1976, AÜ İlâhiyat Fakültesi); Murtazâ Âyetullahzâde Şîrâzî, ez-Zema?şerî lugaviyyen ve müfessiran (Kahire 1977); Muhammed b. Abdülhalîm, A Critical Edition of Ru’ûs al-Masail by al-Zamakshari (doktora tezi, 1977, Saint Andrews Üniversitesi); Michael Schub, Linguistic Topics in al-Zamakhshari’s Commentary of the Qur?an (doktora tezi, 1977, California Üniversitesi); Kâmil Muhammed Uveyda, ez-Zema?şerî: el-Müfessirü’l-belîg (Beyrut 1994); Abdüssettâr Dayf, Cârullah Ma?mûd b. ?Ömer ez-Zema?şerî: ?ayâtühû ve şi?rüh (Kahire 1994); Musa Alp, Zemahşerî’nin Keşşâf’ında Mutezilî Görüşlere Filolojik Yaklaşımlar (yüksek lisans tezi, 1998, EÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü); B. N. Zubir, Balagha as an Instrument of Qur?an Interpretation: A Study of al-Kashshaf (doktora tezi, 1999, Londra Üniversitesi); Reşîd Abdurrahman el-Ubeydî, ez-Zema?şerî el-lugavî ve kitâbühü’l-Fâ?i? (Bağdat 2001); Murat Kaya, Zemahşerî’de Tasavvufî Kavramlar (Makamât Örneği) (yüksek lisans tezi, 2006, Yüzüncü Yıl Üniversitesi); Abdülcelîl Bilgin, Kur’an’daki Deyimler ve Zemahşerî’nin Keşşâf’ı (doktora tezi, 2007, AÜ) (ayrıca bk. Lane, s. 237-243).
