Türk sözünün anlamları
Ahmet B. Ercilasun 01 Ocak 1970
Türk sözünün Türkiye Türkçesinde dar ve geniş olmak üzere iki anlamda kullanıldığını geçen hafta yazmıştım. Şimdi diğer Türklerden bazılarının sözlüklerine de bakalım (Anlamları Türkiye Türkçesine aktararak verdim.)
Türk: Türkiye'nin esas ahalisini teşkil eden ve Türk dillerinden birinde konuşan halk ve bu halka mensup adam (Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti, Bakı 2006, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Nesimi Adına Dilçilik İnstitutu).
Türkler: Dilleri bakımından Türki diller grubuna giren Türkiye'nin yerli halkı (Türkmen Diliniñ Sözlügi, Aşgabat 1962, Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyası Dil Bilim İnstitutı).
Türk: Bu isim ile adlanan millet ve o millete mensup kişi. Türkler: Türk milleti, Türk halkı. Türkler esasen Türkiye'ye yerleşmiş olup Türkiye'nin esas ahalisini teşkil eder (Uygur Tilini? İzahlik luğiti, 1991, Milletler Neşriyati).
Türk: k. Türkler 1. Türk dili. Türkiy: 1 Türk halkı, dili ve medeniyetine ait. 2 Türk halkları, onların dili ve medeniyetine ait. Türkler: 1 Türkiye'nin esas ahalisini teşkil eden halk, Türk halkı. 2 Türkiy dillerden birinde konuşan halkların umumi adı. (Ozbek Tilining İzahli Luğeti II, Moskva 1981, Ozbekistan SSR Fenler Akademiyasi A.S. Puşkin Namidegi Til ve Edebiyat İnstituti).
Görüldüğü gibi Azerbaycan, Türkmen ve Uygur sözlüklerinde Türk sözüne, sadece Türkiye'de yaşayan Türkler (Türkiye'nin esas ahalisini teşkil eden) anlamı verilmiştir. Özbek sözlüğünde ise Türk sözü k (karang=bakın) kısaltmasıyla önce Türkler maddesine gönderilmiş ve Türk sözüne sadece "Türk dili" karşılığı verilmiştir. Türkler maddesinde ise bizde olduğu gibi dar ve geniş olmak üzere iki anlam vardır. Dar anlamda "Türkiye'nin esas ahalisini teşkil eden halk", geniş anlamda "Türkiy dillerden birinde konuşan halkların umumi adı" karşılıkları vardır.
2010'da Bişkek'te basılan Kırgız Tilinin Sözdügü'nde de Türktör (Türkler) sözüne geniş anlam verilmiştir: Dilleri bakımından köktaş olan, içine Tatarlar, Azerbaycanlar, Özbekler, Kazaklar, Kırgızlar, Başkurtlar, Türkmenler, Yakutlar, Karakalpaklar, Türkler vb. giren halkların büyük grubu.
Kırgız sözlüğünde geniş anlam bulunmakla birlikte tanımın içinde diğer Türk boylarıyla birlikte yer alan "Türkler" sözü, Kırgızlarda da dar anlama işaret etmektedir.
Sözlüklerin bazılarında geniş anlam da bulunmakla birlikte Türk lehçelerinde bugün Türk sözü yaygın olarak "Türkiye Türkleri"ni ifade etmek için kullanılmaktadır. Geniş anlam için ise Sovyetler Birliği döneminde çıkarılmış bulunan Türki sözü tercih edilmektedir.
Türkiye'de Türk sözünü, geniş anlamda da kullanmamız, buna karşılık diğer Türklerin dar anlamda (sadece Türkiye Türkleri için) kullanmaları ilişkilerde bazen sorun yaratmaktadır. Öyleyse ne yapmalıyız? Türkiye Türkçesinde çok eskiden beri var olan geniş anlamı değiştirmeli veya yok mu saymalıyız? Bir kelimenin dilde var olan bir anlamını değiştirmeye veya yok saymaya tek tek fertler olarak hakkımız var mı? Elbette buna hakkımız yoktur.
Diğer Türkler de en azından Sovyet döneminin ilk yıllarından beri Türk sözünün geniş anlamını unutmuşlardır (Daha doğrusu onlara bu anlam unutturulmuştur.). Bu, "defacto" durum olduğuna göre onlara "Siz Kazak, Özbek, Uygur vb. değil, Türksünüz." dememiz doğru olur mu? Elbette olmaz.
Öyleyse ne yapmalıyız? Bir kere onların kimliğinde "Kazaklık, Özbeklik, Uygurluk vb." olduğunu unutmamak gerekir; yani onlar Kazaktır, Özbektir, Uygurdur. Ancak onların da üst kimliklerinin Türk olduğunu ilmî ve tarihî delilleri ortaya koyarak yumuşak bir üslupla anlatmamız gerekir.
Delil olarak onlara Özbek ve Kırgız sözlüklerinde yer alan geniş anlamı gösterebiliriz. Ama ondan önce onlara Türk derken bu sözü geniş anlamda kullandığımızı (bizim sözlüğümüzde böyle bir geniş anlamın var olduğunu), dolayısıyla onları Türkiye Türklerinin bir kolu olarak düşünmediğimizi samimiyetle anlatmalıyız.
Şöyle de diyebiliriz: Biz, kendilerine Türk veya dillerine Türk tili = Türkçe = Türkî diyen Ali Şir Nevayi, Kâşgarlı Mahmud, Yusuf Has Hâcib, Bilge Kağan gibi tarihin büyük isimlerini sizlerden alıp sadece Türkiye Türklerine mal etmek istemiyoruz.
